Ünlüler: Azerbaycan
Türkçesinde 9 ünlü bulunmak-tadır. Büyük Ünlü Uyumu: Oldukça sağlamdır. Küçük
Ünlü Uyumu: Oldukça sağlamdır. Ünsüzler: Azerbaycan Türkçesinde 23 ünsüz
vardır. Ünsüz Uyumu: Türkiye Türkçesinde olduğu gibi sağ-lam değildir.
Azerbaycan
Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler
Türkiye Türkçesiyle
karşılaştırıldığında Azerbaycan Türkçesinde kullanılan ünsüzler ile ilgili şu
özellikleri tespit edebiliriz:
1. Kelime başındaki
bütün kalın k sesleri, Azerbaycan Türkçesinde g olur: gara, ga-lın, gardaş,
gız. Rusça’dan alınan kelimeler bu kuralın dışındadır: kolxoz, kompüter
(bilgisayar), kafedra (kürsü).
2. Birden fazla heceli kelimelerin
sonundaki bütün kalın k sesleri de g olur: torpag, uzag, olarag, aldıg, alacag.
Ancak g ile yazılan bu tür kelimeler telâffuzda x’dir: tor-pax, uzax, olarax,
aldıx, alacax.
3. Kelime sonunda bulunan k sesi, iki
ünlü arasında kalınca y’ye; kalın g ise ğ’ye dö-ner: direk-direye,
çiçek-çiçeyi, bayrag-bayrağa.
4. Türkiye Türkçesinde d ve t ile
başlayabilen ekler, Azerbaycan Türkçesinde sadece d ile başlar: atdır, atdan,
gelmişdi, yokdur.
5. Kelime ortasında
birbirini takip eden iki tonsuz ünsüzden ikincisi tonlu söylenir: sekkiz
yazılır, sekgiz okunur; defter yazılır, defder okunur; seçki yazılır, seçgi
okunur.
Azerbaycan
Türkçesinde kelime sonunda b, c, d, g sesleri bulunabilir. Bu durum Arapça ve
Farsça kelimelerde olduğu gibi bazı Türkçe kelimelerin sonunda da olabilir:
kitab, elac (ilaç), megsed, kend, reng, alıb, durub, dörd, süd, ac.
7. Türkiye
Türkçesinde bazı kelimelerin başındaki y sesi Azerbaycan Türkçesinde bu-lunmaz;
y’den sonraki ı ise çok defa i’ye döner: il (yıl), ildırım (yıldırım), ilan
(yı-lan), itir- (yitir-), ulduz (yıldız), uca (yüce), üzük (yüzük), üz (yüz),
ürek (yürek).
8. Kelime içinde
o’dan sonra gelen v telâffuz edilmez; bunun yerine o uzatılır: çovdar yazılır,
çōdar okunur, dovşan yazılır, dōşan okunur.
9. Azerbaycan
Türkçesinde bazı ünlüyle başlayan kelimelerin başında bir h sesi tü-remiştir:
hür- (ür-), hürk-(ürk-), hör- (ör-), hörgü (örgü), hörümcek (örümcek), hayva
(ayva).
10. Bazı ön ses b’ler
m’dir: men (ben), min (bin), muna (buna), moynuz (boynuz).
11. Azeri Türkçesinde bol miktarda
göçüşme olayı görülür: yarpax (yaprak), arvad (avrat), körpü (köprü), torpax
(toprak), eskik (eksik), öskür- (öksür-).
12. Türkiye
Türkçesinde bazı kelimelerin ön sesindeki p- Azerbaycan Türkçesinde b- olur.
biş- (piş-), barmag (parmak), bars (pars), bahalı (pahalı). Bazı kelimelerde de
Türkiye Türkçesindeki ön ses b- Azerbaycan Türkçesinde p- olur: pez (bez),
palçıg (balçık ), pütün (bütün), paxlava (baklava).
13. Türkçe kelimelerin
sonundaki -AğI ses grubu Azerbaycan Türkçesinde -Ov biçi-mine dönüşmüştür:
buxov (bukağı), bülöv (bileği), buzov (buzağı), gırov (kırağı).
14. Arapça ve
Farsçadan Türkiye Türkçesine alınan kelimelerde iki ünsüz arasında ünlü
türemesi görülürken; Azerbaycan Türkçesinde bu kelimeler, çoğunlukla asıl
şekillerini korurlar: esr (asır), dövr (devir), üzr (özr), hökm (hüküm), vaxt
(vakit), gövm (kavim), gövs (kavis), esl (asıl).
b. İlgi hâli: Ünsüzlerden
sonra +In, +Un ünlülerden sonra +nIn, +nUn
c. Yükleme hâli: +I
ve +nI
d. Yönelme hâli: Ünsüzlerden
sonra +A; ünlülerden sonra da +yA
e. Bulunma hâli: +dA
f. Ayrılma hâli: +dAn
g. Vasıta hâli: +(y)lA h. Eşitlik
hâli: +cA
h.Aitlik eki: +ki
ı. Soru eki: +mI, +Mu
Fiil Çekim Ekleri:
Şahıs Ekleri:
a. Zamir Kökenli
Şahıs Ekleri:
1. teklik -Am, 1. çokluk -ıx, -ik, -ux, -ük;
2. teklik -sAn, 2. çokluk -sInIz, sIz;
3. teklik -ø, 3. çokluk –lAr
b. İyelik Kökenli
Şahıs Ekleri:
1. teklik -m, 1. çokluk -x, -k;
2. teklik -n,
2. çokluk -nIz, -uz, -üz, z;
3. teklik -ø, 3. çokluk -lAr
c. Emir Şahıs
Ekleri: 1. teklik -Im, 1. çokluk -Ag;
2. teklik -ø,
2. çokluk -In;
3. teklik -sIn,
3. çokluk –sInlAr
a. Bildirme
Kipleri
Öğrenilen
Geçmiş Zaman: -mIş/-mUş ve -Ib/-Ub Görülen
(Bilinen) Geçmiş Zaman: -dI Şimdiki
Zaman: -r, -Ir ünlüden sonra araya -y- ünsü-zü gelir; magda/-mekde
Geniş Zaman: -Ar
Gelecek Zaman: -acag/-ecek,
1. şahıslarda ince
ünlü-lerden sonra ek geldiğinde ekin sonundaki g; y’ye; ka-lın sıradan
ünlülerden sonra ise g sesi ğ’ye dönüşür.
b. Tasarlama
Kipleri
Şart Kipi: -sA
Gereklilik Kipi:
1. -mAlI;
2. -AsI
3. -A
Emir Kipi: Emir
kipinde her şahsın ayrı bir eki vardır. İstek Kipi: -A, Ünlüyle biten
fiillerden sonra araya -y- girer
Fiillerin Birleşik
Çekimi
Azerbaycan
Türkçesinde birleşik çekim; rivayet, hikâye ve şart olmak
üzere üç çeşittir. imek fiili vasıta-sıyla ekleşmiş ve ekleşmemiş olarak
yapılır. İmek Fiiliyle Yapılan İsim Çekimi Azerbaycan Türkçesinde
Türkiye Türkçesinde olduğu gibi isim çekiminin; şimdiki zaman, öğrenilen
geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman ve şart şekli olmak üze-re
dört kipi vardır.
Hareket Adları (İsim-Fiiller): 1. -(I)ş/-(U)ş 2.
-mag, -mek 3. –mA
Guşun Kömeyi
Déyirler ki, bir
gün él xırmanına yanğın düşür. Yanğından xeber tutanlar haray salıb hamını
kömeye çağırırlar. Here bir işe el atır. Camaat xırmanı yanğından gurtarır. Éle
bu vaxt görürler ki, serçe téz téz çaya énir, ağzına su alıb yanan derzlerin
üstüne tökür. Hamı bu işe mat galır. Adamlardan biri serçeden soruşur: -Ay
serçe, getirdiyin damla boyda olmaz, bu su oda néyleye biler, niye özünü elden-
dilden salırsan? Serçe déyir: -Xırman menim de çöreyimdi, gerek elimden geleni
esirgemeyim.
Kuşun Yardımı
Diyorlar ki, bir
gün halkın harmanında yangın çıkıyor. Yangını haber alanlar feryat edip herkesi
yardıma çağırıyorlar. Her biri bir işe el atıyor. İnsanlar harmanı yangından
kurtarıyor. O sırada görüyorlar ki, serçe tez tez çaya inip, ağzına su alıp
yanan tahıl bağla-rının üstüne döküyor. Hepsi bu işe şaşırıyor. Adamlardan biri
serçeye soruyor: -Ey serçe, getirdiğin su damla büyüklüğünde değil, bu su ateşe
ne yapabilir, niye ken-dini yoruyorsun?
VETEN
Biz onun gucağında göz açmışıg, o, bizim hamımızın
anamızdır. Bize heyatdan giymetli ne varsa, burda yaranmışdır. Varlığımız ona
bağlıdır. Babalarımız burada yaşamış, burada ömür sürmüşler, bu yurd onlardan
bize yadigar galmışdır. Bu torpaglar esrler boyu xalgımızın alın teri ve ganı
ile suvarılmışdır. O, bizim üçün mügeddesdir. Biz gözümüzü heyata burada açmış,
onun göyleri, ulduzları altında boy atmışıg. O, bizim üçün doğmadır. Biz onun
güneşleri, külekleri, yağışları içerisinden keçmişik, bizi onun nefesi
berkitmişdir. Neslimizin gırılmaz silsilesi onun goynunda güvvet alıb geleceye
yol açmışdır. Tarixi-mizin, ecdadımızın emelleri, arzuları, hesretleri bu
torpagda hifz olunmuşdur. Onun her daşı bizim üçün mügeddes bir kitabdır.
Burada béşiklerimiz üzerine göyde süzen gartalların kölgesi düşmüşdür. O
zamandan xeyalımız daima yükseklere doğru ganad çalmışdır. Burada analarımızın
laylası bize seadet sarayları tikmişdir. O günden gönlümüz veten mehebbeti ile
dolmuşdur.