Ses Bilgisi 

Ünlüler: Azerbaycan Türkçesinde 9 ünlü bulunmak-tadır. Büyük Ünlü Uyumu: Oldukça sağlamdır. Küçük Ünlü Uyumu: Oldukça sağlamdır. Ünsüzler: Azerbaycan Türkçesinde 23 ünsüz vardır. Ünsüz Uyumu: Türkiye Türkçesinde olduğu gibi sağ-lam değildir.

Azerbaycan Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler 

Türkiye Türkçesiyle karşılaştırıldığında Azerbaycan Türkçesinde kullanılan ünsüzler ile ilgili şu özellikleri tespit edebiliriz:

1. Kelime başındaki bütün kalın k sesleri, Azerbaycan Türkçesinde g olur: gara, ga-lın, gardaş, gız. Rusça’dan alınan kelimeler bu kuralın dışındadır: kolxoz, kompüter (bilgisayar), kafedra (kürsü).

 2. Birden fazla heceli kelimelerin sonundaki bütün kalın k sesleri de g olur: torpag, uzag, olarag, aldıg, alacag. Ancak g ile yazılan bu tür kelimeler telâffuzda x’dir: tor-pax, uzax, olarax, aldıx, alacax.

 3. Kelime sonunda bulunan k sesi, iki ünlü arasında kalınca y’ye; kalın g ise ğ’ye dö-ner: direk-direye, çiçek-çiçeyi, bayrag-bayrağa.

 4. Türkiye Türkçesinde d ve t ile başlayabilen ekler, Azerbaycan Türkçesinde sadece d ile başlar: atdır, atdan, gelmişdi, yokdur.

5. Kelime ortasında birbirini takip eden iki tonsuz ünsüzden ikincisi tonlu söylenir: sekkiz yazılır, sekgiz okunur; defter yazılır, defder okunur; seçki yazılır, seçgi okunur.

Azerbaycan Türkçesinde kelime sonunda b, c, d, g sesleri bulunabilir. Bu durum Arapça ve Farsça kelimelerde olduğu gibi bazı Türkçe kelimelerin sonunda da olabilir: kitab, elac (ilaç), megsed, kend, reng, alıb, durub, dörd, süd, ac.

7. Türkiye Türkçesinde bazı kelimelerin başındaki y sesi Azerbaycan Türkçesinde bu-lunmaz; y’den sonraki ı ise çok defa i’ye döner: il (yıl), ildırım (yıldırım), ilan (yı-lan), itir- (yitir-), ulduz (yıldız), uca (yüce), üzük (yüzük), üz (yüz), ürek (yürek).

8. Kelime içinde o’dan sonra gelen v telâffuz edilmez; bunun yerine o uzatılır: çovdar yazılır, çōdar okunur, dovşan yazılır, dōşan okunur.

9. Azerbaycan Türkçesinde bazı ünlüyle başlayan kelimelerin başında bir h sesi tü-remiştir: hür- (ür-), hürk-(ürk-), hör- (ör-), hörgü (örgü), hörümcek (örümcek), hayva (ayva).

10. Bazı ön ses b’ler m’dir: men (ben), min (bin), muna (buna), moynuz (boynuz).

 11. Azeri Türkçesinde bol miktarda göçüşme olayı görülür: yarpax (yaprak), arvad (avrat), körpü (köprü), torpax (toprak), eskik (eksik), öskür- (öksür-).

12. Türkiye Türkçesinde bazı kelimelerin ön sesindeki p- Azerbaycan Türkçesinde b- olur. biş- (piş-), barmag (parmak), bars (pars), bahalı (pahalı). Bazı kelimelerde de Türkiye Türkçesindeki ön ses b- Azerbaycan Türkçesinde p- olur: pez (bez), palçıg (balçık ), pütün (bütün), paxlava (baklava).

13. Türkçe kelimelerin sonundaki -AğI ses grubu Azerbaycan Türkçesinde -Ov biçi-mine dönüşmüştür: buxov (bukağı), bülöv (bileği), buzov (buzağı), gırov (kırağı).

14. Arapça ve Farsçadan Türkiye Türkçesine alınan kelimelerde iki ünsüz arasında ünlü türemesi görülürken; Azerbaycan Türkçesinde bu kelimeler, çoğunlukla asıl şekillerini korurlar: esr (asır), dövr (devir), üzr (özr), hökm (hüküm), vaxt (vakit), gövm (kavim), gövs (kavis), esl (asıl).

Şekil Bilgisi

İsim Çekim Ekleri:

Çokluk Eki: -lAr

İyelik Ekleri: 1. teklik +(I)m, 1. çokluk +(I)mIz; 2. teklik +(I)n, 2. çokluk +(I)nIz; 3. teklik +sI,+I, 3. çok-luk +lArI,+sI,+I

 Hâl Ekleri:

 a. Yalın hâl: Eksizdir.

b. İlgi hâli: Ünsüzlerden sonra +In, +Un ünlülerden sonra +nIn, +nUn

c. Yükleme hâli: +I ve +nI

d. Yönelme hâli: Ünsüzlerden sonra +A; ünlülerden sonra da +yA

e. Bulunma hâli: +dA f. Ayrılma hâli: +dAn

 g. Vasıta hâli: +(y)lA h. Eşitlik hâli: +cA

 h.Aitlik eki: +ki

 ı. Soru eki: +mI, +Mu

Fiil Çekim Ekleri:

Şahıs Ekleri:

a. Zamir Kökenli Şahıs Ekleri:

 1. teklik -Am,            1. çokluk -ıx, -ik, -ux, -ük;

 2. teklik -sAn,             2. çokluk -sInIz, sIz;

3. teklik -ø,                  3. çokluk –lAr

b. İyelik Kökenli Şahıs Ekleri:

 1. teklik -m, 1. çokluk -x, -k;

2. teklik -n, 2. çokluk -nIz, -uz, -üz, z;

 3. teklik -ø, 3. çokluk -lAr

c. Emir Şahıs Ekleri: 1. teklik -Im, 1. çokluk -Ag;

2. teklik -ø, 2. çokluk -In;

3. teklik -sIn, 3. çokluk –sInlAr

a. Bildirme Kipleri 

Öğrenilen Geçmiş Zaman: -mIş/-mUş ve -Ib/-Ub Görülen

 (Bilinen) Geçmiş Zaman: -dI Şimdiki Zaman: -r, -Ir ünlüden sonra araya -y- ünsü-zü gelir; magda/-mekde

Geniş Zaman: -Ar

Gelecek Zaman: -acag/-ecek,

1. şahıslarda ince ünlü-lerden sonra ek geldiğinde ekin sonundaki g; y’ye; ka-lın sıradan ünlülerden sonra ise g sesi ğ’ye dönüşür.

b. Tasarlama Kipleri

Şart Kipi: -sA

 Gereklilik Kipi:

1. -mAlI;

 2. -AsI

3. -A

Emir Kipi: Emir kipinde her şahsın ayrı bir eki vardır. İstek Kipi: -A, Ünlüyle biten fiillerden sonra araya -y- girer

Fiillerin Birleşik Çekimi 

Azerbaycan Türkçesinde birleşik çekim; rivayet, hikâye ve şart olmak üzere üç çeşittir. imek fiili vasıta-sıyla ekleşmiş ve ekleşmemiş olarak yapılır. İmek Fiiliyle Yapılan İsim Çekimi Azerbaycan Türkçesinde Türkiye Türkçesinde olduğu gibi isim çekiminin; şimdiki zaman, öğrenilen geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman ve şart şekli olmak üze-re dört kipi vardır.

Yapım Ekleri:

İsimden İsim Yapan Ekler: +cıg,+cik/+cug/+cük;+c ıgaz/+cugaz; +ciyez/+cüyez;+cIl/+cUl;+çA+;çI/+çU ;+dar;+daş;+gil;+(I)mtIl/+(U)mtUl; +(I)msov; +(I) mtrag/+(U)mtrag; +lag/+lek; +lI/+lU; +lıg, +lik/+lug, +lük; +rag/+rek; +sIz/+sUz; +(I)stan/+(U)stan

İsimden Fiil Yapan Ekler: +A-; +(A)l-;+Ar- ;+I/+U; +lA-; +lAn- (<+la + n-) ; +lAş- (<+la + ş-)

Fiilden İsim Yapan Ekler: -(a)g, -(e)k; -AgAn; -cA; -cag/+cek; -gAn; -gIn/-gUn, -kIn/-kUn; -gI/-gU/-ki; -I/-U; -(y)IcI/-(y) UcU; -ıg (-ik, -ug, -ük); -(I)n/-(U)n; -(I)ntI/-(U)ntU; -mA; -tI/-tU

Fiilden Fiil Yapan Ekler: -AlA-; -Ar-; -dIr-/-dUr; -gIz- /-gUz-; -xIz-; -(I)l-/-(U)l-; -(I)n-/-(U)n; -Ir-/-Ur;-Iz-/- Uz-; -(I)ş-/-(U)ş-; -(I)t-/-(U)t- Sıfat-Fiiller: -An; -acag/-ecek; -AsI; -dıg, -dik/-dug, -dük; -mAlI; -mIş/-mUş; -Ar; -mAz

Zarf-Fiiller: -A; -AndA; -Ar... -mAz; -(y)arag, -(y) erek; -ken; -dıgca, -dikce/-dugca, -dükce; -dıgda, -dikde/-dugda, -dükde; -(y)Ib/-(y)Ub; -(y)IncA/-(y) UncA; -cag/cek; -mAdAn

 Hareket Adları (İsim-Fiiller): 1. -(I)ş/-(U)ş 2. -mag, -mek  3. –mA

---

Guşun Kömeyi 

Déyirler ki, bir gün él xırmanına yanğın düşür. Yanğından xeber tutanlar haray salıb hamını kömeye çağırırlar. Here bir işe el atır. Camaat xırmanı yanğından gurtarır. Éle bu vaxt görürler ki, serçe téz téz çaya énir, ağzına su alıb yanan derzlerin üstüne tökür. Hamı bu işe mat galır. Adamlardan biri serçeden soruşur: -Ay serçe, getirdiyin damla boyda olmaz, bu su oda néyleye biler, niye özünü elden- dilden salırsan? Serçe déyir: -Xırman menim de çöreyimdi, gerek elimden geleni esirgemeyim.

Kuşun Yardımı 

Diyorlar ki, bir gün halkın harmanında yangın çıkıyor. Yangını haber alanlar feryat edip herkesi yardıma çağırıyorlar. Her biri bir işe el atıyor. İnsanlar harmanı yangından kurtarıyor. O sırada görüyorlar ki, serçe tez tez çaya inip, ağzına su alıp yanan tahıl bağla-rının üstüne döküyor. Hepsi bu işe şaşırıyor. Adamlardan biri serçeye soruyor: -Ey serçe, getirdiğin su damla büyüklüğünde değil, bu su ateşe ne yapabilir, niye ken-dini yoruyorsun?

 

VETEN

Biz onun gucağında göz açmışıg, o, bizim hamımızın anamızdır. Bize heyatdan giymetli ne varsa, burda yaranmışdır. Varlığımız ona bağlıdır. Babalarımız burada yaşamış, burada ömür sürmüşler, bu yurd onlardan bize yadigar galmışdır. Bu torpaglar esrler boyu xalgımızın alın teri ve ganı ile suvarılmışdır. O, bizim üçün mügeddesdir. Biz gözümüzü heyata burada açmış, onun göyleri, ulduzları altında boy atmışıg. O, bizim üçün doğmadır. Biz onun güneşleri, külekleri, yağışları içerisinden keçmişik, bizi onun nefesi berkitmişdir. Neslimizin gırılmaz silsilesi onun goynunda güvvet alıb geleceye yol açmışdır. Tarixi-mizin, ecdadımızın emelleri, arzuları, hesretleri bu torpagda hifz olunmuşdur. Onun her daşı bizim üçün mügeddes bir kitabdır. Burada béşiklerimiz üzerine göyde süzen gartalların kölgesi düşmüşdür. O zamandan xeyalımız daima yükseklere doğru ganad çalmışdır. Burada analarımızın laylası bize seadet sarayları tikmişdir. O günden gönlümüz veten mehebbeti ile dolmuşdur.