a. +A Ekiyle Oluşan Uzunluklar Yönelme hâli eki
ünlü ile biten kelimeler üzerine geldiğinde kelimenin son ünlüsü ile birleşerek
uzar: çagaa (<çaga+a) “çağaya”, depee (<depe+e) “tepeye”, dünyaa
(<dünya+a) “dünyaya”, galaa (<gala+a) “kaleye”. Sonunda dar ünlü (ı, i,
u, ü) bulunan kelimelere -a, -e eklenirken -aa, -ee uzun ünlüle-ri ortaya
çıkar: kiçee (<kiçi+e) “küçüğe”, işçee (<işçi+e) “işçiye”, gapaa
(<gapı+a) “kapıya”.
b. +dA Ekiyle
Oluşan Uzunluklar Bulunma
hâli eki +dA’nın üzerine +kI eki geldiğinde hâl ekinin ünlüsü
uzar: elind Äki (<elinde+ki), içindääki (<içinde+ki),ortadaakı
(<ortada+ki), yaşındaakı (<yaşında+ki).
c. +nI Ekiyle
Oluşan Uzunluklar Belirtme
hâli eki +nI ünlü ile biten kelimeler üzerine geldiğinde kelimenin son
ünlüsü uzar: babaanı (babayı), geç iini (keçiyi), çagaanı (çağayı), kölegääni
(gölgeyi).
d. +(n)Iñ Ekiyle
Oluşan Uzunluklar İlgi
hâli eki +(n)Iñ ünlü ile biten kelimeler üzerine geldiğinde kelimenin
son ünlüsü uzar: ayag ıınıñ (ayağının), näm ääniñ (neyin), düy ääniñ (devenin),
yerküm ääniñ (yeryüzünün). İlgi hâli eki ünlü ile biten kelimeler üzerinde
bazen sadece “+ñ” biçiminde kullanılır. Ekin bu şekilde kullanılışı
esnasında kendisinden önceki ünlü uzar: garrıın (garrı+nıñ) “yaşlının”,
pukaraañ (pukara+nın) “fukaranın”, kişiiñ (kişinin) “kişinin”.
e. -An, -Ar Ekleriyle Oluşan Uzunluklar Bu
sıfat-fiil ve geniş zaman eki, ünlü ile biten fiillerin üzerine geldiğinde,
ekin ünlü-sü kelimenin son ünlüsü ile birleşerek uzar: gözlään (gözle-en)
“gözleyen”, okaan (oku-an) “okuyan”, yaşaan (yaşa-an) “yaşayan; işleer
(işle-er) “işler”, güpleer (güple-er) “gürler”, me-leer (mele-er) “meler”
f. -(I)p Ekiyle
Oluşan Uzunluklar -(I)p zarf-fiil eki ünlü ile biten fiillerin üzerine
geldiğinde ünlü karşılaşması sonucu, son hecenin ünlüsü uzar: okaap (oku-ıp)
“okuyup”, taşlaap (taşla-ıp) “atıp”, garaap (gara- ıp) “bakıp”, yıgnaap
(yıgna-ıp) “toplayıp”.
g. +(I)m, +(I)n
Ekleriyle Oluşan Uzunluklar 1. şahıs +(I)m ve 2. şahıs +(I)n iyelik
ekleri kelimenin üzerine gelince, ünlü karşı-laşması sonucu son hecenin ünlüsü
uzar: almaam (alma+ım) “elmam”, agaañ (aga+ın) “amcan”, ataam (ata+ım) “dedem”,
kakaañ (kaka+ın) “baban”, ukıım (ukı+ım) “uykum”, paltaañız (palta+ñız)
“baltanız”.
h. -mAk Ekiyle Oluşan Uzunluklar Mastar
-mAk ekinden sonra yaklaşma (-e) hâli eki gelince, mastar ekinin ünlüsü
uzar: okamaaga (okumaya), sözlemääge (söylemeye), bermääge (vermeye), işlemääge
(işlemeye).
ı. +k Ekiyle Oluşan Uzunluklar Ünlü ile
biten yer-yön zarfları üzerine, zarfların bu anlamını pekiştiren -k ünsüzü
ek-lendiğinde kelimenin son ünlüsü uzar: daşarıık (dışarıya), içerik (içeriye),
nirääk (nereye), yokarıık (yukarıya), beriik (beriye), gayraak (arkaya).
i. Ünsüz Düşmesi
Sonucu Oluşan Uzunluklar -g- düşmesi ile: dääl (değil) Ayın sesinin
düşmesi ile: maanı (ma‘na)
-h- düşmesi ile: Bazı alıntı
kelimelerde -h- düşer. Düşen ünsüzün yanındaki ünlü uzar: äätiyatlı
(ihtiyatlı), määkam (muhkem), määtaç (muhtaç)
-n düşmesi ile: Bu olay sadece,
zarf-fiil eki “-ken”de görülür. Ekin son ünsüzü -n düşer. Bu durumda ekin
ünlüsü uzar: baryakaa (giderken), gelyäkää (geliyorken).
j. Kaynaşma Sonucu
Oluşan Uzunluklar “Hem”
edatı çoğunlukla kendisinden önce gelen kelime ile birleşir.
Birleşme esnasında -h düşer. Edat, ünlü ile
biten kelimelerle birleştiği zaman kelimenin son ünlüsü ile edatın ünlüsü
birleşerek uzar: atınaam (< atını hem) “atını da”, oglaam (< oglı hem)
“oğlunu da”, çayınaam (< çayını hem) “çayını da”.
Devamlı birlikte kulanılan iki kelimenin
birleşmesi sonucu meydana gelen tek kelime-nin ünlüsü uzar: aakel- (< alıp
kel-) “getir-”, ääkit- (alıp kit-) “götür-”, näädeli (< ne ede-li) “ne
yapalım”
Türkmen
Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler
Türkiye Türkçesiyle
karşılaştırıldığında Türkmen Türkçesinde kullanılan ünsüzler ile ilgili şu
özellikleri tespit edebiliriz:
1. Kelime başındaki
kalın k’lar Türkmen Türkçesinde g olur: gar (kar), gapı (kapı), garşı (karşı),
gızıl (kızıl), goy- (koy-).
2. Türkçe asıllı bir
kısım kelimelerin başındaki t’ler Türkmen Türkçesinde d olur: daaş (taş), duuz
(tuz), dañ (tan), dırnak (tırnak).
3. Arapça ve Farsça alıntı
kelimelerdeki f’ler p olur: sapar (sefer), ependi (efendi), Patma (Fatma),
pelek (felek), pil (fil).
4. “var, vermek, varmak”
kelimelerindeki v, Türkmen Türkçesinde b’dir: bar, bermek, barmak. Türkiye
Türkçesinde “ol-“ fiili, Türkmen Türkçesinde “bol-“ şeklindedir.
5. “Bin, boncuk, binmek, ben”
kelimeleri ile “ben” ve “bu” kelimelerinin ek almış şe-killerinde b, m olur:
miñ, moncuk, münmek, men, maña, meni, mende, munuñ
Kelime sonunda iki h’den sadece hırıltılı olanı (x bulunur):
carx, parx.
Kelime başında ise sadece h bulunur: hemme (butun), haysı
(hangi). Ortada her ikisi de bulunabilir: ahli (butun, hepsi), naxili (nasıl).
7.
Kelime icindeki b’ler v okunur: oba
yazılır; ova okunur, dabara yazılır; davara
okunur. Ancak bu v Turkiye
Turkcesindeki gibi değil, iki dudak hafifce buzulerek
telaffuz edilir. Kelime başında
bulunan ve p’den sonra gelen b ise v okunmaz: bermek, gubka (sunger).
8.
Turkiye Turkcesinde t ile de
başlayabilen ekler, Turkmen Turkcesinde sadece d ile
başlar: başda, altdan, ocdi (sondu).
9.
Turkiye Turkcesinde ic sesteki -ğ-
unsuzu, Turkmen Turkcesinde v olur: Bovur