METİN TİPLERİ VE TEMEL ÖZELLİKLERİ

Amaç:

Anlatmak

 ÖYKÜLEYİCİ    METİNLER 

 

ÖRNEKLER
  • Roman, hikâye türleri
  • Anı, destan....

BİÇİM  Nitelikleri (FORME)
  • Öyküleme şeması: Giriş, gelişme, sonuç: Yönlendirme, güç, iş, takdir. (Ayrıntılar için bakz.: Metin analizi, ege-edebiyat)
  • Öyküleme ritmi (rythme narratif) :almaşık, münavebeli anlatım (alternance pause) / sahne / özet / yavaşlatma ( ralenti) / hızlandırma (ellipse).
  • Zaman kullanım çeşitliliği: (şimdiki zaman, görülen geçmiş zaman, görülen geçmiş zamanın hikâyesi.. )
  •  Alıntı kipleri  (modes de discours rapporté) : (doğrudan anlatım, dolaylı anlatım... )

TÜR NİTELİKLERİ

- ODAKLANMA anlatıcının hikâye karşısındaki tavrını ve olayı hangi seviyede algıladığını gösterir. Odaklanma tipini bulabilmek için “Olan biten kimin gözünden ve kime göre anlatılıyor?” sorusunu sormalıyız.

  • Sıfır odaklanma ( focalisation zéro) = Herşeyi bilen bir anlatıcının bakış açısıdır (point de vue omniscient) : Anlatıcı, olayları anlatır, istediği yerleri özetler. Bu durumda anlatıcı, kahramanlardan daha fazlasını bilir.
  • Dış odaklanma (focalisation externe) = Dış bakış açısı (point de vue externe) : Anlatıcı, olayları sadece dışarıdan gözlemleyen bir şahit konumundadır. Görünüşte tarafsız olan bir şahit gibi olup biteni anlatır. Amerikan “behavioriste” romanlarında sık görülen bir tekniktir.  Bu durumda anlatıcı, kahramandan daha az şey bilir.
  • İç odaklanma (focalisation interne) = İç bakış açısı (point de vue interne): Anlatıcı, hikâyenin bir kahramanıdır. Hikâyeyi bize kendi bakış açısından anlatır. Bu durumda anlatıcı ve kahraman eşit bilgiye sahiptir.

- Bu bakış açıları, anlatıcının kahramanları karşısında farklı tavırlar almasını sağlar. Sıfır odaklanmada anlatıcı herşeyin bilgisine ve görüşüne sahiptir. Dış odaklanmada ise sadece bir gözlemcidir. Birinci hal, ikinci hale göre  anlatıcıya kahramanlarını daha çok yargılama imkânı verir. Bakış açıları, okuyucunun olay karşısındaki tavrını da etkiler. Bakış açısı değiştikçe okuyucunun olaya katılım tarzı değişir. Ayrıca anlatıcı, anlatıma realist, komik, fantastik... açılar da  ilave eder.

OKUYUCUNUN

DURUMU
  • Olayları yaşar, anlatıcı yahut kahramanla bütünleşir.
  • Olayların gelişimini sabırsızlıkla izler.





















































Amaç: TASVİR ETME

BETİMLEYİCİ     METİNLER    

 

ÖRNEK
  • Roman türü:  Örn.: XIX° yüzyıl romanları (Balzac, Zola), Yeni roman (Robbe-Grillet).
  • Şiir ve mensur şiir, belgesel metinler.

BİÇİM
  • Öyküleme durdurulur, bir tablo yaratılır. Betimlemenin amacı estetik olabildiği gibi didaktik, vb. olabilir.
  • Algılama ifade eden fiiller kullanılır. Yer belirticiler ve hal fiilleri, hareket fiilleri  göze çarpar.
  • Kelime alanları  oluşur, bunlar konuyla ilgili yahut ilgisiz olabilir.
  • Üslup figürleri, edebî sanatlar yoğun bir biçimde kullanılır. (istiare, teşhis ) Bunlar üslubun nesnellik, öznellik derecesini belirler.

TÜR NİTELİKLERİ

  Odaklanma tarzı ( kim görüyor?) bir tasvirin nesnel yahut öznel olmasını belirler. Anlatıcının açıkça yahut kapalı bir biçimde anlatıma dahil  olması tasviri öznel, subjektif  bir hale getirir. Anlatıcı duygularını tasvire yansıtmazsa nesnel bir tasvir doğar.

           Anlatıcının niyetine göre farklı tasvirler doğar:

  • Bazı tasvirler, anlatılan şeyden çok anlatıcının iç dünyasını yansıtır. Bunlar lirik tasvirlerdir.  Bu durumda, bir manzara anlatıcının ruh hali ile uyum içinde  (paralellikler, tezatlar) anlatılır.
  • Tasvir, tenkit ve alay öğeleri taşıyabilir ( portre tasvirleri, satirler)
  • Tasvirler gerçekçi, realist olabilir. Bu durumda anlatıcı, tasvirden kahramanların ruh halini yansıtmak için yararlanır. Manzara ile kahramanın ruh hali arasında açık yahut kapalı bir ilişki kurar.

OKUYUCUNUN DURUMU
  • Bilgi edinir, zihninde canlandırır.
  • Metni bir estetik varlık olarak kavrar.
  • Öyküyü kavrama : Okuyucu tasvir yardımıyla daha sonra olacak olayları kavramaya hazır hale gelir.

Amaç:

AÇIKLAMAK

AÇIKLAYICI

METİNLER  

 

ÖRNEK
  • Sözlük ve ansiklopedi maddeleri
  • Okul kitapları

BİÇİM
  • Dil haber verme ve bilgi verme fonksiyonunda kullanılır.  Nesnel bilgiler verilir, tanımlar yapılır,  zaman, yer, miktar vb.  belirtilir.
  • Anlatıcı nesnel davranır, kendi duygularını ifade etmez.  Bu metinlerde anlatıcının izine pek rastlanmaz. Anlatımda üçüncü şahıs kulllanılır, terimler ve teknik kelimeler çoğunluktadır.

TÜRÜN NİTELİĞİ

  Nesnel bir anlatım yaratılmaya çalışılır. Amaç öğretici olmaktır.

OKUYUCUNUN DURUMU

  Okuyucunun amacı bilgi edinmektir. Ancak, bu metinler karşısında okuyucu, vericinin açık yahut kapalı bir şekilde metne yansıyabilecek olan öznel tutumunu gözlemek, araştırmak  zorundadır. Çünkü metnin verdiği bilgilerin geçerli olup olmadığı buna bağlıdır.

Amaç: HAREKETE GETİRMEK

ETKİLEYİCİ

METİNLER

 

ÖRNEK

Propaganda yazıları, söylevler, kullanma kılavuzları

BİÇİM

  Dilin etkileme fonksiyonu kullanılır: Emirler, yasaklar, nasihatler, ricalar

TÜR NİTELİKLERİ
  • Amaç dinleyeni harekete getirmektir: Emir cümleleri, hitaplar, cevap beklenen ve beklenmeyen sorular

 

OKUYUCUNUN DURUMU

  Tenkid yahut takdir

.Amaç:

İKNA ETMEK

İSPATLAYICI

METİNLER

 

ÖRNEK
  • Deneme, makale, nutuk,
  • Bilimsel yazılar
  • Felsefî yazılar

BİÇİM
  • Deliller, mantık kuralları içinde ortaya konur. Örnekler verilir. Fikirler mantık bağlaçlarlayla birbirine bağlanır.  
  • Bu metinlerde  iddiaların kaynakları gösterilmek zorundadır, belgeler ortaya konulmalı ve doğru akıl yürütülmelidir. 
  • Bu tip metinlerde amaç okuyucuyu ikna etmektir. Okuyucunun ikna olması için hem akıl yürütmelerin, hem delillerin doğru olması  gerekir. Ayrıca anlatımın da başarılı olması şarttır.

TÜR

NİTELİKLERİ
  • Söylev: Geniş, sanatlı,  ritmik cümleler. Savunma ve suçlama amacıyla bir alıcıya yönelmiş metinler  
  • Polemik: İspatlama gayreti, tez ve antitezin karşılaştırılması, karşı iddiaları çürütme teknikleri (ironi)
  • Etkileme amacı: Okuyucuya yönelmiş sorular, emirler

OKUYUCUNUN DURUMU
  • Düşünme ve tenkit tavrı
  • Olumlu olumsuz etkilenme