GÖKTÜRK (ORHUN) KİTABELERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ
GÖKTÜRK KİTABELERİBengü taşlardaki yazı 1893 tarihinde Danimarkalı bilgin V. Thomsen tarafından çözülmüş ve okunmuştur. Yazının çözülmesiyle anıtların Türklere ait olduğu kanıtlanmıştır. 1825’ten beri Türkçenin en eski yazılı metni olarak bilinen Kutadgu Bilig'in yerini, 1893'te Köktürk bengü taşları almıştır. Böylece yazı dilimizin tarihi 337 yıl geriye gitmiştir. Köktürklerden kalan Türkçe anıtlar, hanedanın 682'de kurulan ikinci dönemine aittir. Bu dönemden kalmış olan bengü taş ve yazıtlar şunlardır: Çoyr (687-692) Hoytu Tamir (717-720) Ongin (Işbara Tamgan Tarkan) (719-720) İhe-Huşotu (Köl İç Çor) (723-725) İhe-Aşete (Altun Tamgan Tarkan) (724) Bayın Çokto (Tonyukuk) (725-726) Birinci Orhun (Köl Tigin) (732) İkinci Orhun (Bilge Kağan) (735) İhe Nûr (730) Hangiday Köktürkler döneminde taşlara yazılan yazılarla oluşturulan bir edebiyat oluşturulmuştur. "Taş üzerine yazı yazmak" fiili için Köktürkler biti-, ur-, tokı- fiillerini kullanmışlardır. Biti- fiili, Çince biet kelimesinden türetilmiş bir kelimedir. Biet, Çincede "fırça" anlamına gelmektedir. Yazıda fırça kullanan Çinliler, "yazmak" fiilini bu kelimeden yapmışlardır. Bitigçi, biti- fiilinden iki yapım ekiyle türetilmiş bir kelimedir; g ile "yazı" anlamında bitig yapılmış, oradan da -çi(n) ile "yazıcı" anlamında bir meslek ismi (bitigçi) türetilmiştir. Bu türevlerin ortaya çıkması için araştırmacılar biti- fiilinin 3-4. yüzyıllardan önce de kullanılmış olması gerektiğini vurgulamışlardır. Hatta Şinasi Tekin bit+i- fiilinin Türkler tarafından milât sıralarında türetilmiş olabileceğini düşünmüştür. Tokı- fiili, vurma sesini anlatan tok yansıma ismine dayanmaktadır. Tok ismine +ı- eki getirilerek tokı- fiili türetilmiştir. "vurmak" anlamındadır. Türklerin "(taşa) yazı yazmak" için "vurmak" anlamındaki ur- ve tokı- fiillerini kullanması, yazı yazma işleminin vurarak yapıldığını göstermektedir. Orhun Yazıtları, 8. yüzyılın ilk yarısında Göktürk Devleti’nin kurulduğu Orta Asya’nın doğusundaki Orhun ve Selenga Irmakları boyunca dikilmiştir. Göktürk alfabesiyle yazılmış olan bu yazıtların bir yüzü Çincedir. Bu yazıtlar Göktürk Devleti’nin kurucularından Bilge Kağan, Kül Tigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilen kitabelerdir. Bilim dünyasına ilk kez 1730 yılında İsveçli Strahlenberg tarafından tanıtılan bu yazıtlar, 1893 yılında Danimarkalı bilgin Thomsen tarafından okunmuştur. Göktürk harfleri ve yazıtları ilk kez Necip Asım (Yazıksız) tarafından 1899 yılında bir yazıyla tanıtılmış ve tamamı yine Necip Asım tarafından Türkçeye çevrilerek 1925 yılında yayımlanmış, daha sonra da, bulunan tüm yazıtları toparlayan Hüseyin Namık Orkun tarafından 1935-1941 yılları arasında dört cilt olarak “Eski Türk Yazıtları” adıyla basılmıştır. Yazıtlar Türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı, töresi hakkında önemli bilgiler vermektedirler. Türk ve Türkçe adı, ilk kez Doğu Göktürkler dönemine ait bu yazıtlarda geçmektedir. Yazıtların üçü çok önemlidir. İki taştan oluşan Tonyukuk 716, Köl Tigin (Kültigin) 732, Bilge Kağan 735 yılında dikilmiştir. Köl Tigin yazıtı, Bilge Kağan'ın ağzından yazılmıştır. Kültigin, Bilge Kağan'ın kardeşi, buyrukçu ihtiyar Tonyukuk ise veziridir. Anıtların olduğu yerde yalnızca dikilitaşlar değil, yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları bulunmuştur. Bengü Taş (Sonsuz Taş) Edebiyatı ürünleri olarak da adlandırılan Orhun Yazıtları’nı meydana getiren eserler şunlardır: Tonyukuk Yazıtı: 724-726 yılları
arasında dikilen Tonyukuk Yazıtı, Göktürk hanlarına vezirlik eden Tonyukuk
tarafından yazdırılmış olup aynı boyda yan yana dikilmiş iki taştan ibarettir.
Bu taşlar Orta Moğolistan’da Ulan Batur kentinin 50 km uzağındadır. Bu yazıtta
Türk anı edebiyatının ve Türk tarihçiliğinin ilk temsilcisi olan Tonyukuk,
içinde bizzat bulunduğu olayları ve döneminin tarihini yalın bir dille
anlatmaktadır. |