UYGUR TÜRKÇESİ VE EDEBİYATI["3 erdni" (3 cevher)] Budizm'in kutsal sözleridir. Bütün Uygur metinleri bu sözlerle başlar. 745 yılında Uygur kağanlığının kurulmasıyla birlikte Köktürkler dönemindeki Bengütaş edebiyatı yerini öncelikle bir tercüme edebiyatına bırakmıştır. Tercüme edebiyatı olarak adlandırdığımız bu edebiyat henüz İslamiyet ile tanışmamış olan Türklerin Maniheizm ve Budizmin etkisinde oluşturdukları bir edebiyattır. Türklerde yazılı edebiyatın gelişmeye başladığı bir dönem olan Uygur dönemi edebiyatının temelinde Ötüken’de egemenliklerini devam ettirdikleri dönemde Köktürk harfleriyle yazdıkları Uygur yazıtları
vardır: Taryat, Tes, Şine-Usu, Somon-Sevrey, Suci, Karabalgasun, Ar Hanin,
Gürbelcin, Somon-Tes, Mutrın Temdeg. Uygurlarının bir bölümünün Burkan
dinine girdiği düşünülmekle birlikte, Budizm Uygurlar arasında 9. yüzyıldan
itibaren yayılmaya başlamıştır. 8.-14. yüzyıllar arasında Uygurların
oluşturduğu edebiyat daha çok manzum metinlerden meydana gelmektedir. Bu
metinlerin büyük bir çoğunluğu da dini içeriklidir. Uygur Dönemi Türk şiirinde sözlü şiir ürünleri
olarak değerlendirebileceğimiz Halk Türküleri ve atasözleri bir takım şiir ve
ahenk unsurlarını içermesi bakımından önemlidir. Maniheist ilahiler bu dönem şiirinin
bir türüdür. Uygur alfabesinin sırasına göre oluşturulan akrostiş şiir
diyebileceğimiz bir çeşit şiir türü bu dönemde görülmektedir. Budizm’e ait dinî
masallar Burkancı edebiyatta avadana ve jataka (çatik) isimleri ile yer
almıştır. Burkancı şiirin bir başka türü medhiye “övgü” şiirleridir. Burkan
edebiyatında medhiye için ögdi, stava terimleri kullanılmıştır. Uygur şiirinde
bir de hatimeler (sonlamalar, kolofonlar) bulunur. Bunlar tercüme edilen Budist
Uygur metinlerinin sonuna konulan ek bölümlerdir.
Uygur Maniheist edebiyatının belli başlı eserleri arasında Irk Bitig (Fal Kitabı), Huastuanift, İki Yıltız Nom (İki Kök Kanunu) adlı eserler gelir. Burkancılığa ait kutsal kitaplar “Üç sepet” adı altında bir araya toplanmıştır: Vinayalar, Sûtralar, Abidarmalar. Bunların dışındaki eserler ise Çatikler (çeşitli dinî hikâyeler) ve bir biyografiden meydana gelir. Abidarmalar Burkancılığın metafizik yönünü işleyen eserlerdir: Abidarim Kıınlig Koşavarti Şastir. Çatik adı verilen parçalar, Buda'nın hayatlarından herhangi birini anlatır. İslâmî edebiyattaki menkıbeleri hatırlatırlar. Çatiklerin bazen mûsikî refakatinde piyes gibi temsil edildikleri tahmin edilmektedir: Edgü Ögli Tigin ile Ayıg Ögli Tigin (İyi Düşünceli Şehzade ile Kötü Düşünceli Şehzade), Şehzade ile Aç Pars Hikâyesi, Çaştani Bey Hikâyesi, Dantipali Bey, Maytrisimit. Küentso (Hüen-Tsang) Biyografisi Küentso adlı Çinli bir Burkan rahibinin 630-645 yılları arasında Türkistan üzerinden Hindistan'a yaptığı seyahati anlatır. |