Büyük Ünlü Uyumu Kuralı
Çok heceli Türkçe sözcüklerin ünlüleri, kalınlık - incelik yönünden uyum içinde bulunur.
Çok heceli bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü kalın ise ondan sonraki hecelerin ünlüleri de kalın; ilk hecedeki ünlü ince ise ondan sonra gelen hecelerin ünlüleri de ince ünlü olmak zorundadır. Buna büyük ünlü uyumu kuralı denir.
Örnekler :
Bekleyecektir
Anlatmalısın
Üzülmüşlerdi Bu örneklerin tümü BÜUK'ye uygundur.
Kıyılarımız
Uzaklaştırıldı
Örnekleri
Ormanlarımız
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU İLE İLGİLİ ÖZEL DURUMLAR :
- Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranamaz. Tek heceli sözcüklerde bir tek ünlü bulunduğu için ünlü uyumu aranamaz.
Örnek: Gel, yaz, ev, gül, aç, kol, beş..... gibi.
- Yabancı kökenli sözcüklerde büyük ünlü uyumu söz konusu değildir. Büyük uyumu, Türkçe sözcükler için geçerlidir. Yabancı kökenli bir sözcüğün bu kurala uyması söz konusu değil elbet. Ancak dilimizdeki sözcüklerin önemli bir bölümü köken olarak yabancıdır. Bugün bunların büyük bir bölümü Türkçeleşmiştir. Bu nedenle büyük ünlü uyumu kuralını bunlara da uyguluyor, yani bu kurala uyup uymadıklarını araştırıyoruz.
Örnekler :
Dünya, fiyat, faiz, müzakere, mani, sahip, şair, şikâyet, münakaşa, zafer, zalim, cihan, beyaz.... gibi sözcükler yabancı kökenlidir ve büyük ünlü uyumuna aykırıdır.
Elektrik, çiçek, masa, rende, zeytin...gibi sözcükler de yabancı kökenlidir; ancak büyük ünlü uyumuna uyar. Biz bunların bir bölümünün yabancı kökenli olduğunu bilmeyiz bile. Bunlar, rastlantısal olarak büyük ünlü uyumuna uyar.
- Birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu söz konusu değildir. Kimi bileşik yapılı sözcükler büyük ünlü uyumu kuralına uyar; kimileri uymaz. Ancak bunların sözcükleri tek tek ele alınmalıdır.
Örnekler :
Eskişehir, kabakulak, kuzukulağı, karatavuk, kaynana, niçin, hissetmek, kaybolmak ... gibi bileşik sözcükler büyük ünlü uyumuna uyar.
Birkaç, hanımeli, Kırklareli, suçiçeği, Çanakkale, demirbaş, imambayıldı, Cumartesi.... gibi bileşik sözcükleri büyük ünlü uyumuna uymaz.
- Türkçe söz diziminde sözcükler, büyük ünlü uyumundan etkilenmez. Yalnızca "de" bağlacı bu kurala aykırı olarak kendinden önceki sözcüğün son hecesindeki ünlüden etkilenerek "de" ya da "da" olur.
Örnekler :
"Olay günü bana seni bu çocuk sordu." Cümlesindeki sözcükler büyük ünlü uyumasından dolayı birbirinden etkilenmemişlerdir.
Seni de sonra ararım.
Bana da sen anlatırsın.
Gel de birlikte gidelim.
Baksa da göremez ki...
Cümlelerindeki "de" bağlaçları, kendinden önceki sözcüklerin ünlülerinden etkilenerek "de" ya da "da" olmuşlardır.
- Kimi Türkçe sözcükler yapısal değişmeye uğradıkları için büyük ünlü uyumu kuralına ters düşmüşlerdir.
Örnekler :
Anne - ana
Şişman - şişmen
Kardeş - kardaş (karındaş sözcüğünden)
Elma - alma
Hangi - kangı sözcüğünün değişiminden oluşmuştur.
- Türkçede ekler büyük ünlü uyumundan etkilenir. Sonlarına geldikleri sözcüklerin son hecelerindeki ünlüden etkilenerek ünlüleri değişir.
- yor, ken, - ki, - leyin, -mtrak ekleri kimi zaman büyük ünlü uyumu kuralına denk düşer, ancak bu ekin değişimiyle değil; eklendiği sözcüğün ünlüleriyle ilgili bir durumdur.
Örnekler :
Sabahki, akşamki, yarınki, ondaki,
Sabahleyin, akşamleyin,
Geliyor, bekliyor, gidiyor,
Yeşilimtrak, mavimtrak
Bakarken, yazarken, anlatırken örneklerinde görüldüğü gibi, -yor, -ken, -ki, -leyin ve -mtrak ekleri değişime uğramadıkları için büyük ünlü uyumu kuralına ters düşmüşlerdir.
Öğlenki, benimki, dünkü
Öğlenleyin, ikindileyin
Bakıyor, anlıyor, yazıyor
Sarımtrak, doğrumtrak
Giderken, eğlenirken örneklerinde görüldüğü gibi -yor, -ken, -ki, -leyin, -mtrak ekleri yine değişime uğramamışlar; ancak eklendikleri sözcüklerin ünlülerinden dolayı büyük ünlü uyumuna ters düşmemişlerdir.
deş eki : Bu ek kimi zaman değişime uğrayıp büyük ünlü uyumuna uyar; kimi zaman kurala aykırı sözcükler türetir.
Örnekler :
Meslektaş, dindaş, kardeş, arkadaş, yurttaş, vatandaş, ad(d)aş, işteş, sesteş... gibi.
Uyarı 1.
-yor,-ken, -ki, -leyin, -mtrak eklerinin büyük ünlü uyumuna uymamasının nedeni bu eklerin bir zamanlar sözcük olmalarıdır. Nasıl günümüzde bileşik sözcükler bu kurala aykırı olabiliyorsa; bu ekler de bir zamanlar sözcük olduğundan kurala aykırı olmaları da öyle doğaldır.
yor eki : "yorumak" fiilinin,
ken eki : "iken" sözcüğünün,
leyin eki : "ileyin" sözcüğünün,
mtrak : "ımtrak" sözcüğünün,
ki eki : "ki" sözcüğünün ekleşmiş biçimidir.
Geli yorur.
Bili yorur.
Sabah ileyin.
Öğlen ileyin.
Gelir iken.
Bakar iken. Örneklerinde bu oluşum gözlenmektedir.
Uyarı 2.
Türkçede ekler yabancı kökenli sözcüklerin sonlarına gelirken son hecedeki ünlüden etkilenerek büyük ünlü uyumuna uyarlar. Bazı sözcüklerde bu kurala ters durumlar gözlenmektedir.
Dünyanın - dünya - n - ın
Fiyatlar - fiyat - lar
Faizci - faiz - ci
Mizahtan - mizah - tan sözcüklerindeki ekler kurala uyuyor.
Saatler, vaatler, dikkatli, rikkale, emsalsiz, alkollü, alkolsüz sözcüklerinde ise ekler, son hecedeki ünlüye göre büyük ünlü uyumuna uymuyor