Geçiş Dönemi Türk Şiiri

Geçiş Dönemi Türk Şiiri (Genel Özellikler ve Temel Eserler)

Değerli edebiyatseverler, Türklerin İslamiyet'i kabulüyle birlikte köklü bir edebî geleneğe geçiş sürecini ifade eden Geçiş Dönemi Türk Şiiri'nin genel özelliklerini ve bu dönemin ana eserlerini aşağıda özetledik.

Genel Özellikler

• Zaman Dilimi: X. yüzyıldan itibaren İslamiyet'i kabul eden Türklerin, köklü bir edebî gelenek oluşana kadar (XIII. yüzyıl) verdiği eserler, bu dönemin ürünleridir⁵.

  
  

• Kültürel Yapı: Eserlerde İslam öncesi kültür ile İslami kültür iç içedir⁶.

  
  

• Dil: Eserler Karahanlı (Hakaniye) Türkçesi ile yazılmıştır⁷. Arapça ve Farsça sözcüklere yer verilmesine rağmen, dilin yine de halkın anlayacağı bir Türkçe olduğu belirtilmiştir⁸.

  
  

• Yazı: Uygur ve Arap alfabesi kullanılmıştır⁹.

  
  

• Ölçü ve Biçim:

  • Aruz ölçüsünün yanında hece ölçüsü de kullanılmıştır¹⁰.

    
    

  • Dörtlük ve beyit nazım birimleri bir arada kullanılmıştır¹¹.

    
    

  • Arap ve Fars edebiyatlarından alınan nazım biçimleri ilk defa bu dönemde kullanılmıştır¹².

    
    

• Konu: Daha çok dinî-tasavvufi-ahlaki konular işlenmiştir¹³.

  
  

• Önemli Eserler: Bu dönemin en önemli eserleri Kutadgu Bilig, Dîvânu Lugâti't-Türk, Atabetü'l-Hakayık ve Divân-ı Hikmet 'tir¹⁴.

  
  

Temel Eserler ve Öncülük Ettikleri İlkler

1. Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacib)

• Anlamı: Mutluluk Veren Bilgi anlamına gelir¹⁵.

  
  

• Tarih: 1069 yılında yazılmıştır¹⁶.

  
  

• İçerik: Adalet, doğruluk, iyilik, erdem, akıl, bilgi ve halkla/devlet görevlileriyle münasebetler gibi konularda bilgiler verir¹⁷.

  
  

• Yapı: 6645 beyit ve 173 dörtlükten oluşur¹⁸. Eser; Allah, peygamber, dört halife ve eserin sunulduğu kişiye övgüyle başlar¹⁹.

  
  

• Özellik: Alegorik bir eserdir; dört sembolik kişiliğin (Kün Togdı - Ay Toldı - Ögdülmiş - Odgurmış) karşılıklı konuşmaları şeklinde oluşturulmuştur²⁰.

  
  

• DİKKAT (İlkler): Türk edebiyatında birçok açıdan ilk olma özelliği taşır²¹:

  
  

  • Geçiş Dönemi'nin edebî eser niteliği taşıyan ilk eseridir²².

    
    

  • İslamiyet'in etkilerinin görüldüğü ilk eserdir²³.

    
    

  • İlk mesnevidir²⁴.

    
    

  • Aruz ölçüsünün ve beyit nazım biriminin kullanıldığı ilk eserdir²⁵.

    
    

  • İlk siyasetnamedir²⁶.

    
    

2. Dîvânu Lugâti't-Türk (Kaşgarlı Mahmut)

• Anlamı: "Türk Dilleri Sözlüğü" anlamına gelir²⁷.

  
  

• Amaç: Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin zengin dil varlığını ortaya çıkarmak amacıyla 1074 yılında yazılmıştır²⁸.

  
  

• Özellik: Ansiklopedik bir sözlüktür; Türk milletinin dili, edebiyatı, inançları, yaşadığı yerler ve yaşam tarzı hakkında da bilgiler verir²⁹.

  
  

• DİKKAT (İlkler): Türkçenin bilinen ilk sözlüğü, ilk dil bilgisi kitabı ve ilk edebiyat antolojisidir³⁰.

  
  

3. Atabetü'l-Hakayık (Edip Ahmet Yükneki)

• Anlamı: "Hakikatlerin Eşiği" anlamına gelir³¹.

  
  

• Özellik: Manzum ve didaktik (öğretici) bir eserdir³². İslam inançlarını aşılayan ilk eserdir³³. Bir ahlak ve öğüt kitabıdır³⁴.

  
  

• Dil ve Üslup: Arapça-Farsça birçok kelime kullanılmış, düşünceler kimi zaman ayet ve hadislerle desteklenmiştir³⁵.

  
  

• Yapı: Aruz ölçüsüyle ve bölümler hâlinde yazılmıştır³⁶. Eserin giriş bölümleri beyitlerle yazılmışken ³⁷, asıl konunun işlendiği bölümlerdeki şiirler dörtlüklerle kurulmuştur³⁸.

  
  

4. Divân-ı Hikmet (Hoca Ahmet Yesevi)

• İçerik: Hoca Ahmet Yesevi'nin "hikmet" adı verilen dinî-tasavvufi şiirleri, öğrencileri tarafından bir araya toplanmıştır³⁹.

  
  

• Konu: İlahi aşk, peygamber sevgisi, dinin esasları, tasavvuf, nefis terbiyesi ve kötülüklerden sakınma gibi konular işlenmiştir⁴⁰.

  
  

• Amaç: Etrafında toplanan müritlerine dervişlik adabını öğretmek için onların anlayacağı bir dille seslenmiştir⁴¹.

  
  

• Özellik: Dinî-tasavvufi halk şiirinin öncü eseridir⁴². Hikmetlerde atasözlerinin kullanımı dikkat çekicidir⁴³.

  
  

• Ölçü ve Biçim: Çoğu dörtlüklerden oluşan ve hece ölçüsüyle (genellikle 7'li ve 12'li) yazılan hikmetlerin bir kısmı, beyitler hâlinde ve aruz ölçüsüyledir⁴⁴.

  
  

Geçiş Dönemi Türk Şiiri