Fiillerde Zaman, Kip, Kişi ve Olumsuzluk
Eylemlerde Zaman
Eylemlerin temel anlamlarından biri de zaman ilgisidir. Zaman; başlangıcı, sonu olmayan; başlangıç ve son düşünülemeyen soyut bir süre kavramıdır, bir akıştır.
Genel olarak üçe ayrılır:
I. Geçmiş zaman
II. Şimdiki zaman
III. Gelecek zaman
I. Geçmiş zaman: İş (edim), anlatıştan önce yapılmıştır: Orhan dün geldi. Sizi aradık. Gezmeye gitmişsiniz...
II. Şimdiki zaman: İşin (edimin) yapılmakta olduğunu, başka bir deyişle işle anlatışın birlikte olduğunu bildiren zamandır: Orhan kapıyı açıyor. Ben elimi kaldırıyorum. Siz dinliyorsunuz...
III. Gelecek zaman: İşin (edimin) söylendikten sonra yapılacağını bildiren zamandır: Orhan bize gelecek.
Uluslar yükselecek. Biz de yükseleceğiz...
Eylemlerde Kişi
İşi, oluşu, kılışı, hareketi; yani edimi yapan varlığa kişi adı verilir. Eylemler kişileri bakımından üç çeşittir:
Birinci kişi: getirdim, söyleyeceğim; okuyoruz, yazabildik, yardım edelim...
İkinci kişi: getirdin, söyleyeceksin; okudunuz, anlatabilirsiniz...
Üçüncü kişi: getirdi, söyleyecek, okusun, sorabilir; anlatıyorlar, başarmalılar...
EYLEM KİPLERİ
Eylemler, zaman ve anlam özelliklerine göre türlü eklerle değişik biçimlere girer. Bu biçimlerin her birine kip denir. Kipler, iki bölüme ayrılır:
I. Bildirme Kipleri (Haber Kipleri): Eylemin yapıldığını, yapılacağını bildiren kiplerdir: -di, -miş, -ecek, -(i)yor, -(ı)r. Hepsi de zaman anlamlıdır.
II. Dilek Kipleri (Tasarlama Kipleri): Eyleme dilek anlamı katan kiplerdir: -meli, -e, -se, -sin. Özel bir zaman anlamı yoktur. Hepsinde kendini pek göstermeyen bir gelecek zaman anlamı sezilir. Onun için bu kipler zamanlara değil anlamlarına göre adlandırılmışlardır. Bu dört kipin anlamca ortak yönü ‘dilek’tir.
Bildirme Kipleri:
• Görülen geçmiş zaman kipi
• Duyulan geçmiş zaman kipi
• Şimdiki zaman kipi
• Gelecek zaman kipi
• Geniş zaman kipi
Dilek Kipleri:
• Gereklilik kipi
• İstek kipi
• Dilek-şart kipi
• Emir kipi
Bildirme Kipleri (Haber Kipleri)
Eylemin yapıldığını, yapılacağını bildiren bildirme kiplerini şöyle inceleyebiliriz:
Görülen Geçmiş Zaman (Kesin Geçmiş): Eylem tabanlarına (kök ya da gövdelerine) -di eki gelir. Bu ek, uyuma ve benzeşmeye göre değişerek -di, -dı, -du, -dü; -ti, -tı, -tu, -tü olur.
Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı
Bir dakika araba yerinde durakladı.
Geçidi atlayınca şaşırdım sevincimden.
Sen onları görmedin; koşarak gittiler.
Atlarımız çözüldü... Girdik handan içeri.
(Han Duvarları, Faruk Nafiz Çamlıbel)
Çekimi: Geldim, yazdın, okudu, güldük, içtiniz, korktular... örneklerinde görüldüğü gibi tekil ve çoğul kişi ekleri alarak çekimlenir. Çekimi bir eylemde görelim:
• İşin sözden önce yapıldığını bildirir:
Ak tolgalı beylerbeyi haykırdı: İlerle!
Bir yaz günü geçtik Tuna’dan kafilelerle...
(Akıncı, Yahya Kemal Beyatlı)
• İşin yapıldığı -söyleyenin duyularıyla ya da inancıyla- kesindir:
Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç sakladı. (Ben işittim.)
Bir dakika araba yerinde durakladı. (Ben gördüm.)
(Faruk Nafiz Çamlıbel)
Fatih, İstanbul’u fethetti (Olay, tarihin tanıklığıyla kesin bir gerçektir.)...
Duyulan Geçmiş Zaman: Eylem tabanlarına -miş eki gelir. Ünlüler uyumuna göre değişerek -miş, -mış, -muş, -müş olur. Zaman bakımından görülen geçmiş zaman kipi gibidir, işlerin sözden önce olduğunu bildirir. Görülen geçmiş zaman ile duyulan geçmiş zaman birbirinden kesinlik bakımından ayrılırlar. Görülen geçmişte işin yapıldığı kesindir. Duyulan geçmişte bu kesinlik yoktur. Söyleyen kendisi görüp duymamış, başkalarından işitmiştir.
Orhan bir ev almış. (Aldığını görmedim, söylediler.)
Bir gün böyle (cimri) elçilerden biri Yahya Kemal’e demiş ki:
Orhan, Erzurum’a gitmiş, arkadaşları da Kars’a gitmişler.
Beni dün aramışsın, aramışsınız...
• İşin yapıldığını kesinlikle kavrayamayış, farkında olmaksızın yapılış anlamında da kullanılır:
Başladım uyku taharrisine, lakin ne gezer?
Sızmışım bir aralık neyse yorulmuş da meğer
Ortalık açmış uyandım; dedim, artık gideyim.
(SeyŞ Baba, Mehmet Akif Ersoy)
• Bu kip, masallarda çok kullanılır:
Bir varmış bir yokmuş, gurbet çölünde bir susuz seyyah varmış. Allah ona acımış, bir pınara rast getirmiş: Pınar ona can, sonra da iman vermiş. (Bir İçim Su, Refik Halit Karay)
Bir varmış, bir yokmuş... Annesi söylemiş, Keloğlan dinlememiş; almış başını, gitmiş gurbete...
• Şaşma, şaşırtma durumlarında kullanılır:
Bak bak!... Karşıki tepelere kar yağmış!...
• Acıları, üzüntüleri anlatmaya elverişlidir:
Vardım ki yurdundan ayak götürmüş;
Yavru gitmiş, ıssız kalmış otağı.
Camlar şikest olmuş, meyler dökülmüş;
Sakiler meclisten çekmiş ayağı.
Laleyi, sümbülü, gülü har almış;
Zevkü şevk ehlini ahu zar almış,
Süleyman tahtını sanki mar almış.
(Bayburtlu Zihni)
Gama tebdil olmuş ülfetin çağı!
Güller kurumuş, son kuş uzaklaşmış ufuktan;
Sönmüş hep ocaklar ve hep ölmüş kelebekler;
Sorsam şu uçuk yüzlü ve yaş gözlü çocuktan
Atiden acep elleri böğründe ne bekler.
(Cenap Şahabettin)
•Sesteki ton değişikliğiyle öğünme ve böbürlenmelerde kullanılır: Biz öylelerini çok görmüşüz...
Şimdiki Zaman: Eylem tabanlarına -(i)yor eki getirilerek yapılır.
Kar yağıyor.
Çocuklar kartopu oynuyorlar.
Ne duruyorsunuz?
Niçin oynuyorsunuz?
Anlamıyorum...
Kendinden önceki geniş ünlüleri daraltır: bekle - bekliyor, iste - istiyor, gitme - gitmiyor, yazma - yazmıyor...
Daralan ünlü, iki yuvarlak ünlü arasında kalırsa yuvarlaklaşır: söyle - söylüyor, durma - durmuyorum, kokla - kokluyorlar, gürle -gürlüyor...
• İşte anlatışın birlikte olduğunu belirtir:
Ölmek kaderde var, bize ürküntü vermiyor.
(Yahya Kemal Beyatlı)
Gökten dökülen sıcak, yanakları yakıyor, göğüsleri eziyor, nefesleri tıkıyor, elle tutulabilir bir alev hâline geliyor. (Ahmet Hikmet Müftüoğlu)
• Geçmişteki olaya bir yakınlık, şimdiki zaman anlamı katmak için de kullanılır:
Kurtuluş Savaşı başarıyla sona erince Atatürk, yeni bir toplumsal savaşa, devrimler yapmaya başlıyor.
• Geçmiş, gelecek ve geniş zaman anlamlı kullanışları da çok yaygındır.
Gelecek Zaman: Eylem tabanlarına -ecek eki getirilerek yapılır.
Hak bellediğin bir yola yalnız gideceksin.
Bir gün yapacak fen şu siyah toprağı altın;
Her şey olacak kudret-i irfanla inandım.
(Tevfik Fikret)
Ne var ne yoksa dünyada kalacak
Ölüp gittiğin zaman...
(Nahit Ulvi Akgün)
• İşin sözden sonra olacağını, yapılacağını bildirir.
• Olasılık anlamı da verebilir.
Evde ekmek olacak. (Sanırım evde ekmek var.)
• Ünlüyle biten eylem tabanlarına ekten önce /y/ kaynaştırma ünsüzü gelir.
• -ecek eki kalın heceden sonra -acak olur.
Geniş Zaman: Eylemin her zaman yapıldığını, yapılacağını bildirir.
Alçak yere yatma sel alır
Yüksek yere yatma yel alır.
(Atasözü)
Şen adam güneşe benzer; girdiği yer aydınlanır. (Cenap Şahabettin)
Münafığın sonu gelmez, söner sefil ocağı. (Mehmet Akif Ersoy)
Roman yazmaktan zevk duyarım. (Ahmet Mithat)
İnsan âlemde hayal ettiği müddetçe yaşar. (Yahya Kemal Beyatlı)
Kanayan bir yara gördüm mü yanar tâ ciğerim.
Onu dindirmek için kamçı yerim, çifte yerim.
Adam, aldırma da geç git, diyemem aldırırım;
Çiğnerim, çiğnenirim; hakkı tutar kaldırırım.
(Mehmet Akif Ersoy)
Çalış başarırsın, başarırsınız; biz de bunları görür, seviniriz...
Yukarıdaki örneklerin hepsine birer “Ne zaman?” sorusu katılınca yanıt “Her zaman, her vakit” olur.
• Alışkanlıkları anlatmaya yarar:
Her akşam içer, kumar da oynar.
• Genel gerçeklerin anlatımına da elverişli bir kiptir. Atasözlerinin, özdeyiş, genel yargı ve yasal cümlelerin pek çoğunun eylemi geniş zaman kipidir:
Su uyur, düşman uyumaz.
Başa gelen çekilir.
Ölenle ölünmez.
Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur...
• Geniş zaman kipinin, gelecek zaman kipi anlamında kullanıldığı da görülür:
Topla, fırlat ne varsa, taş, iğne,
Şu muhitin ser-i rehavetine.
O biraz belki canlanır ve senin
Zahmetin, himmetin ve fazlın için
Koyar elbet vatan, bu hasta nine,
Bir sıcak buse terli nasiyene!..
(Tevfik Fikret)
• Ünlülerle biten eylem tabanlarına yalnız -r gelir.
• Tek heceli eylem köklerinden sonra genellikle, çift ünsüzle biten eylem köklerinden sonra ve et- yardımcı eyleminden sonra -ar, -er gelir: sev-er, soy-ar, yap-ar, gül-er, kork-ar, çırp-ar, serp-er...
• Tek heceli köklerde -ır alan eylemler de vardır: al-, bil-, bul-, gel-, gör-, kal-, ol-, öl-, var-, ver-, vur-, san-...
Dilek Kipleri (Tasarlama Kipleri)
Eyleme dilek anlamı katan kipleri şöyle inceleyebiliriz:
Gereklilik Kipi: Eylemin yapılmasının, olmasının gerektiğini bildiren kiptir. Eylem tabanlarına -meli eki gelir. Ek kalın ünlülerden sonra -malı olur.
Yükselmeli, dokunmalı alnın semalara (=Yükselmen, alnının göklere dokunması gerek.)
Çalışmalıyız (= Çalışmamız gereklidir.).
Oraya gitmemelisiniz (= Gitmemeniz gerekir.).
Yükselmeli, dokunmalı alnın semalara;
Doymaz beşer dedikleri kuş itilalara.
Yükselmeli artık yetişir zillet ü zulmet;
Parlatmak her nasiye bir neyyir-i fıkret.
Cehl ölmeli, zulm ölmeli, hak bulmalı kuvvet;
Hakkın yüzü güldükçe gülümser beşeriyet.
(Tevfik Fikret)
Ruhları birleştiren o havayı bulmak için ne yapmalı, nereye gitmeli?(Yakup Kadri Karaosmanoğlu)
• Bu kipin cümleye olasılık anlamı kattığı örnekler de vardır:
Annem eve varmış olmalı.
İstek Kipi: Eylemin olmasının istendiğini gösteren kiptir.
Yarın bir kitap alayım (= Almayı istiyorum.)
Gidelim (= Gitmemizi istiyorum.)
Bana artık izin ver, bir yaşlı Şaman gibi,
Bu arık topraklarda dolaşmaya gideyim:
Sazımı terk edeyim, sözümü terk edeyim.
Ondan dil almak için, ona dil vermek için
Rabb’e erenler gibi köylüye ermek için.
(Behçet Kemal Çağlar)
Siz kuyumcu olunuz, ben demirci olayım,
Elmas saçan dehayı bütün sizde bulayım:
Kıvılcımlı her ocak vatan için yanmıştır.
Biz hepimiz bir ruhla sarılalım çekice!..
(Mehmet Emin Yurdakul)
Kendimize inanalım. Kendimize inanışı sarsmak isteyen inkârcı ve nankörlere karşı koyalım. Mustafa Kemal milliyetçiliğine sarılalım. (Falih Rıfkı Atay)
• İstek kipinin birinci çoğul kişisi öğüt, dilek anlamında kullanılır:
Okuyalım Fuzuli divanını, beyitler arayalım onda, bulduğumuz güzelliklerle coşalım. (Nurullah Ataç)
• Eylem tabanlarına -e eki gelir.
• Ek, kalın ünlülerden sonra -a olur.
• Ünlü ile biten gövdelerden sonra /y / kaynaştırma harfini alır: bekle - bekleyeyim, anla - anlayayım...
Dilek-Şart Kipi: Eylem tabanlarına -se ekinin gelmesiyle oluşan kiptir. Bu ek, kalın ünlülerden sonra gelirse -sa’ya dönüşür.
Cihan yıkılsa, emin ol, bu cephe sarsılmaz. (Mehmet Akif Ersoy)
Bir iş çevirdi ama nasıl anlasak! (Refik Halit Karay)
Bu kipin, dilek ve şart olmak üzere iç içe iki anlamı vardır. Bu nedenle “dilekşart” kipi olarak bilinir. Kipin cümlede dilek ve şart anlamlarından hangisine kayacağı, kimi durumlarda, konudan, sözün gelişinden kolayca ayırt edilir. Bu, ses ve söyleyiş tonuyla da belirtilir.
Dilek:
Yarın bize gelsen, arkadaşlarla gelseniz (Gelmenizi dilerim.).
Tanrı bize acısa da yeniden o eski onlar, yüzler ve binler felaketini gösterse!
Ve trilyonluk bütçelerden biz bedbaht kullarını sakınsa!
(Falih Rıfkı Atay)
Şart:
Birkaç kez okusa unutmayacak (Unutmamasının şartı birkaç kez okumaktır.)...
Emir Kipi: Eylemin yapılmasını buyurmak için kullanılan kiptir.
Güzel düşün, iyi hisset, yanılma, aldanma!
Ne varsa doğrudadır; doğruluk şaşar sanma!
(Tevfik Fikret)
Ölürsem görmeden millette ümmit ettiğim feyzi
Yazılsın seng-i kabrimde vatan mahzun, ben mahzun!
(Namık Kemal)
• İstek anlamında kullanıldığı da olur:
Kimsesizdir; incitme, gönlünü kırma!
Hatta biraz da yardım ediver!..
• Dua ve beddualarda da emir kipi kullanılır:
Tanrım yavrumu koru; onu yuvamıza bağışla!
Ya Rab bela-yı aşk ile kıl aşina beni.
(Fuzuli, XVI.)
Kör olsun ağlamayan ey vatan felaketine! (Mehmet Akif Ersoy)
• Emir kipinin üçüncü kişisi dilek, umut, yalvarma anlamlarında kullanılır:
Solsun filiz öfkeler hınçlar solsun
Çılgın coşkulardan gebe kalsın evren
Olsun tüm sevincin görünümü bu yaşam
Kalmasın sanatçının haykıracağı bir nen.
(24’ün İçi, Oğuz Kâzım Atok)
Tanrı yurdumuzu korusun!
Tanrı yardımcımız olsun!...
• Emir kiplerinin komut olarak ünlemleştiği sık görülür: Bölük dur! Yaşasın! Sağa dön! Sağ ol!...
Söz söyleyen, kendisine emir veremez; onun için bu kipin birinci kişisi yoktur. Ancak bütün eylem tabanları, söyleyiş özelliğiyle, ikinci kişiye emretmiş gibi olur: oku, yaz, anlat, gidiver, yardımcı ol, hissettir...
Üçüncü kişiye buyurmalar -sin ekiyle biçimlenir. Bu ek, uyuma göre değişerek -sin, -sın, -sun, -sün olur.
EYLEMLERDE KİŞİ EKLERİ
Eylemlerin çekimlerini incelediğimizde kişi eklerinin bazı kiplerde değiştiği görülür. Bu değişiklik aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.
Aldıkları kişi eklerinin çeşidine göre kipler şöyle kümelenir:
I. çeşit kişi eklerini alanlar: Görülen geçmiş zaman kipi, şart kipi.
II. çeşit ek alanlar: Duyulan geçmiş zaman kipi, şimdiki zaman kipi, gelecek zaman kipi, geniş zaman kipi, gereklilik kipi.
İstek kipinin birinci çoğul eki -lim yerine -k de kullanılmaktadır:
Gelin çıhak dağlara (çıkalım)
Yalvarak adamlara (yalvaralım)
Su dökek çadır kurak (dökelim, kuralım)
Dedem gelen yollara.
III. çeşit kişi eklerini alanlar: İstek kipi.
IV. çeşit kişi eklerini alanlar: Emir kipi.
EYLEMLERDE OLUMSUZLUK
Olumsuz eylemler; işin yapılmadığını, gerçekleşmediğini bildiren eylemlerdir.
Şi’r için “göz yaşı” derler; onu bilmem, yalnız,
Aczimin giryesidir bence bütün âsarım!
Ağlarım, ağlatamam; hissederim, söyleyemem;
Dili yok kalbimin, ondan ne kadar bizarım!
Oku, şayet sana bir hisli yürek lazımsa;
Oku, zira onu yazdım, iki söz yazdımsa...
(Mehmet Akif Ersoy)
Bu parçadaki eylemlerin:
Bazıları işin yapıldığını, gerçekleştiğini bildiriyor, olumludur: derler, ağlarım, hissederim, oku, lazımsa, yazdım, yazdımsa.
Bazıları da işin yapılmadığını, gerçekleşmediğini bildiriyor, olumsuzdur: bilmem, ağlatamam, söyleyemem.
Görülüyor ki olumsuzluk kavramı eylemlere -me ekiyle katılıyor. Bu ek;
• Eylem tabanlarının sonlarına gelir.
• Kalın ünlülerden sonra uyuma göre -ma olur.
-yor eki gelince -me, -ma’nın sonundaki geniş ünlüler daralır -mi, -mı olur: gelmiyorum, yazmıyor...
• Tabanın son hecesinde yuvarlak ünlü varsa olumsuzluk eki -mu, -mü olur: sormuyor, görmüyor...
• Eylem kiplerinde olumsuzluk nedeniyle bir değişiklik olmaz. Yalnız geniş zaman kiplerinde kip eki değişir.
Olumlu: gelir, gelirsin, gelirsiniz, gelirim, geliriz...
Olumsuz: gelmez, gelmezsin, gelmezsiniz, gelmem, gelmeyiz...