Fiillerin (Eylemlerin) Çatısı
Eylemlerin nesnelerine, öznelerine göre olan özelliklerine; bir başka deyişle çekimli bir eylemden oluşan yüklemin nesne ve özneye göre gösterdiği durumlara çatı denir.
Nesnelerine Göre Eylemler
Eylemler, nesne alıp almadıklarına göre ikiye ayrılır:
• Geçişli eylemler
• Geçişsiz eylemler
Geçişli Eylemler
Turgut kapıyı açtı. Yalçın şiir okuyor. cümlelerinde Turgut’un “açma” işinden etkilenen öge, kapı;
Yalçın’ın “okuma” işinden etkilenen öge, şiirdir. Kapıyı ve şiir sözcükleri “nesne”dir.
Bir örnek daha verelim:
Bu yüksek tepeye dikti bu taşı. (Yahya Kemal)
Yukarıdaki cümlelere göre öznelerin yaptıkları “açmak, okumak, dikmek” işleri başkalarına geçmiş, başkalarını etkilemiştir. Başka bir deyişle öznenin etkisi dışa dönüktür.
Öznesinin yaptığı iş başkasına geçen; yani nesne alan eylemler geçişlidir.
Geçişsiz Eylemler
Kuş uçar. Yalçın düştü. Top patladı.
Susadım gayet hararetten kati.
(Mevlit, Süleyman Çelebi)
Yukarıdaki cümlelerde “uç-, düş-, patla-, susa-” eylemleri özneden başkalarına geçmiyor; yani öznenin etkisi dışa vurmuyor. Öznesinin yaptığı iş başkalarına geçmeyen; yani nesne almayan eylemler geçişsizdir.
Bir eylemin geçişli olup olmadığını, nesne alıp almadığını denemek için eyleme “Neyi?”, “Kimi?” sorularından biri sorulur. Sorulardan biri uygun düşer, soruya yanıt alınırsa eylem geçişlidir. Sorular uygun düşmez, yanıt alınmazsa geçişsizdir.
Şu örneklerde deneyelim:
Dinleyiniz. Neyi? Dersi, konferansı... Kimi? Beni...
Gördüler. Neyi? Evi, odayı, ağacı... Kimi? Orhan’ı...
Yazacak. Neyi? Şiiri, ödevi...
Yukarıda verilen örneklerde sorulan sorulara yanıt alınıyor; eylemler geçişlidir.
Oysa;
Geldik. Neyi geldik? Kimi geldik?
Durunuz. Neyi durunuz? Kimi durunuz?
Gülmek. Neyi gülmek? Kimi gülmek?
Yukarıda verilen örneklerde ise sorulan sorulara yanıt alınamıyor; eylemler geçişsizdir.
Geçişsiz Eylemlerin Ekle Çatı Değiştirmesi
Aşağıdaki örneklerde de görüleceği gibi geçişsiz eylemler geçişli duruma gelebilir:
Üşümek, geçişsizdir; üşü-t-mek, -t ile geçişli olmuştur.
Yatmak, geçişsizdir; yat-ır-mak, -Ir ile geçişli olmuştur.
Ötmek, geçişsizdir; öt-tür-mek, -DIr ile geçişli olmuştur.
Dalmak, geçişsizdir; dal-dır-mak, -DIr ile geçişli olmuştur.
Örnekler gösteriyor ki geçişsiz bir eylemin kök ya da gövdesine uyuma göre -t, -Ir, -DIr eklerinden biri gelirse eylem geçişli olur. Bu şekilde oluşan eylemlere oldurgan eylemler denir. Aşağıda bu yapılar daha ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
-t, -(I)t Ekiyle Geçişli Olan Eylemler
I. İnle-tmek, yürü-tmek, büyü-tmeli, eri-tmeli, acı-tıyor...
II. İncel-tmek, azal-tmak, doğrul-tmak, yüksel-tmeli, alçal-tıyor...
III.Öksür-tmek, aksır-tmak, kabar-tır, otur-tmadı, bağır-tmaz...
IV. a) Tüketmek, aldatmak, avutmak, öğretmek...
b) İletmek, yönetmek, yaratmak, gözetmek...
Yapılışı
Bu eylemlerin tabanları ikişer hecelidir.
I. örneklerde tabanlar ünlü ile bitiyor.
II. örnekler, sıfatlardan -(e)l ekiyle türemiş eylemlerdir.
III. örnekler, tabanları /r/ harŞyle biten ikişer heceli köklerdir.
IV. -t ile geçişli duruma gelmişe benzeyen eylemler vardır: tüketmek, aldatmak, kirletmek, avutmak, öğretmeli, donatmak...
Bunların -t’siz kökleri kullanılmadığı için bunları oldurgan değil geçişli saymak yerinde olur.
Ayrıca;
/rk/ ile biten tabanlar da -It eki alır: sark-ıtmak, kork-utmamış, ürk-ütmeyiniz...
/k/ ile biten kimi tabanlar da -It eki alır: ak-ıtmak, kok-utmak...
-(I)r Ekiyle Geçişli Olan Eylemler
Piş-irmek, taş-ırmak, kop-armak, duy-urmak, doy-urdu, bit-ir-, çık-ar-, kaçır- , aş-ır-, düş-ür-, uçur-...
Yapılışı
Eylemlerin hepsi de birer heceli köklerdir. Ancak böyle olan her kök -(I)r ekiyle geçişli yapılmaz: in-dirmek, kay-dırmak, kız-dırmayınız, küs-türmüş, koş-turuyor...
-r’den önce gelen ünlü, çok kez dardır; düz geniş ünlü olduğu da görülür: koparmak, gid-ermek, çık-armak...
Kesin bir kurala bağlanamayan bu ek için genel kullanılışa uymak doğru olur.
-DIr Ekiyle Geçişli Olan Eylemler
I. Es-tirmek, öt-türmek, in-dirdim, koş-turmuş, gez-direlim, gül-dürmek, var-dırmak...
II. Kucaklaş-tırmak, sevin-dirmek, inan-dırmış, uslan-dıracak...
Yapılışı
I. -DIr eki daha çok bir heceli köklere gelmektedir.
II. İki ve daha çok heceli eylem tabanlarından;
• Sonunda /l/ ya da /r/ bulunmayanlara ve ünlülerle bitmeyenlere gelmektedir.
• Dönüşlü ve daha çok işteş tabanlar da -DIr’ la çatı değiştirebilirler.
Geçişlilik Derecelerinin Artırılması
Geçişsiz eylemler, eklerle geçişli olabildikleri gibi geçişli eylemler de bu eklerle ikinci, üçüncü dereceden geçişli olur:
“Yaz-” eylemi geçişlidir, -DIr ekiyle ikinci dereceden geçişli olur: yaz-dır-... Bir ek daha (-t) eklenirse üçüncü dereceden geçişli olur: yaz-dır-t-... Bunlara ettirgen, katmerli ettirgen eylemler de denir.