Türk Edebiyatının Mitolojik Kaynakları: Mit, Mitoloji ve Edebiyat İlişkisi

Mit Nedir?

"Mit" (Myth) kelimesinin kökeni, Yunancada "anlatı" veya "hikâye" anlamına gelen "mythos"tur. Mit terimi; "basit", "hayalî" hatta "uydurma" ve "yalan" anlamına gelen bir içerikten, "son derece doğru" ve "kutsal bir öykü"ye kadar çok geniş bir alanı içermektedir. Mitler çoğu zaman bir yaratılışın öyküsüdür. Bir şeyin nasıl yaratıldığını veya nasıl var olmaya başladığını anlatırlar.

Mitlerin Kahramanları

Mitlerdeki kahramanlar veya kişiler; olağanüstü özelliklere sahip tanrı, tanrıça, yarı tanrı gibi tanrısal varlıklardır. Bu bağlamda mitler; kutsal ya da olağanüstü olan güç veya güçlerin dünyaya çeşitli zamanlarda yaptıkları heyecan verici, değişip dönüştürücü ve yaratıcı akınlarının tasvir edildiği öykülerdir.

Mitlerin temel karakterleri veya kahramanı insanoğlu değildir. Ancak mitleri gerçekleştiren tanrısal, olağanüstü karakter veya kahraman, insan tavır ve davranışları sergiler. Mitlerin, yaşadıkları kültürlerde "gerçek hikâye" olduğuna inanılır. Bu tür toplumlarda mitler şu özellikleri gösterirler:

• a) Mit, tanrısal ve olağanüstü varlıkların eylemlerinin öyküsüdür.

• b) Mitlerde anlatılan bu öykü, kesinlikle "gerçek" ve "kutsal" olarak kabul edilir.

• c) Mit, her zaman için bir "yaratılış" ve "köken" ile ilgilidir.

• d) Onlara gerçek ve kutsal olarak inananlar tarafından model olarak alınırlar.

• e) İnsan, miti bilmekle nesnelerin "köken"ini bildiğine inanır.

• f) Mitlerin anlattıklarını kanıtladığına inanılan ritüeller uygulanır.

Mitlerde Zaman ve Mekân Kavramı

Mitlerde Zaman: Mitlerdeki zaman anlayışına göre geçmiş, şu ana taşınabilecek bir "şimdi"dir; asla geri getirilemeyecek bir zaman olarak düşünülmez. Mitlerde bu anlamda geçmiş, gelecek ve şimdi arasında bir eş süremlilik görülür. Mitlerdeki zaman "köken"le ilgili olduğu için de kutsaldır. Mitsel ritüeller, başlangıçtan beri öyle yapıldığı gerekçesiyle bir örnek üzerine kalıplaşmış bir biçimde tekrarlanırlar. Törene katılanların büyük bir çoğunluğu, bu bir örnek üzerine kalıplaşmayı titizlikle muhafaza etmeye çalışır. Mitlerde başlangıç ve yaşanan an (şimdi) birleştirilir. Birbirine eş ve paralel hâle gelen bu iki zamanın örtüşmesine de "eş süremli zaman" denilir.

Mitlerde Mekân: Mitlerde mekân kavramı ikiye ayrılır. Bunlardan birincisi "kutsal olanla ilişkili ve bu nedenle kutsal kabul edilen" mekânlardır. İkincisi ise kutsalla ilişkisi olmayan, sıradan ve anlamsız olan mekânlardır. Mekânı, kutsallıkla ilişkili olarak merkezî bir yapı içinde algılamaya "merkez simgeciliği" adı verilir.

Mitlerin İçeriği ve Tasnifi

Mitler içeriklerine göre pek çok çeşitlilik göstermektedir. Fakat onları birbirine bağlayan bağ, genellikle mitlerin zamanın ilk başlangıcındaki kararlı ve belirli yaratılış olaylarıyla ilgili bilgi içermesidir. Konularına göre mitler iki temel gruba ve alt gruplara ayrılırlar:

1. Köken ve Yaratılış Mitleri

• Etiyolojik Mitler: Mitolojik zamanı aşamamış ve yaşam tarzı olarak ilkel topluluklarda çok yaygın olarak görülen mitlerdir.

• Teogoni Mitleri: Tanrıların ve tanrısal varlıkların kökenini ve nereden geldiklerini konu edinen mitlerdir.

• Kozmogoni Mitleri: Evrenin, dünyanın ve özellikle de gök ve gök cisimlerinin nasıl oluştuğunu konu edinen mitlerdir.

• Takvim Mitleri: Zamanın ölçülmesi bağlamındaki düşünceleri sembolik bir biçimde anlatan öyküler, takvim mitleri olarak adlandırılır.

• Totem Mitleri: Bir topluluğun yaratılışı ve kökenini bir bitki, bir hayvan gibi canlı veya dağ gibi bir cansız nesneye bağlayarak izah eden mitlere de totem mitleri denilir.

• Kahramanlık Mitleri: Bir misyon ile kendilerini toplumlarına adayarak onları çeşitli felaketlerden kurtaran veya toplumlarındaki çeşitli kültürel kurumları kuran, idealize edilen insan kahramanlardan bahseden mitler.

2. Eskatoloji Mitleri İnsan ve dünyanın geleceğini veya sonunu konu edinen mitlerdir.

Mitlerin Şekli ve İşlevi

Mit, şeklî açıdan kutsal kaynaklar hakkında bilinenlerin sözlü hikâyesini sunan bir anlatıdır. Mitler; masal, epik destan ve halk hikâyesi gibi göreceli olarak daha sabit özelliklere sahip anlatılara nazaran çok daha değişken ve akışkan özelliklere sahiptirler.

Mitler insan davranışları için örnek modeller olarak işlev görmektedir. Mitlerin temelinde tanrıların ve kültürel kahramanların yaratıcı, biçimlendirici etkinlikleri yatar. Mitler sadece dünyanın, insanın, bitkilerin, hayvanların yaratılışını veya kökenini değil; aynı zamanda âdetlerin, kurumların, törenlerin de kökenini veya yaratılışını konu edinirler. Mitin işlevi; dünyaya, insanın varlığına ve davranışlarına bir anlam verecek olan modeller koyup bunları açıklamaktır.

Mitlerin İcra Bağlamı

Mitin icra bağlamı normal durumlarda bir ritüel, kullanımı onaylanmış bir davranış biçimidir. Mit, kutsal bir davranış şekli için meşruiyet sağlamaktadır. Ritüel, zamanın başlangıcındaki yaratıcı olayları hayata döndürmekte ve onların o anda hemen tekrarlanmasını sağlamaktadır. Mit anlatımında uyulması gereken diğer kuralların başında, günlük konuşmaların alelade sözcüklerinden kaçınmak ve onun geleneksel anlatım biçimi olan şiirli bir dil kullanmak gelir.

Mitoloji Nedir?

Mitoloji (Mythology) sözcüğü eski Yunanca "mythos" ve "logos" sözcüklerinin birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Tarihçi Heredot miti "tarih değeri olmayan, güvenilmez söz" olarak tanımlamaktaydı.

Antik Çağ'da ve modern çağda mitoloji anlayışı farklılıklar gösterir. 19. yüzyıla kadar mit dendiğinde neredeyse tamamen "Yunan Mitleri" anlaşılırken, bu yüzyıldan itibaren hemen hemen bütün milletlerin mitolojisi olduğu gerçeği ortaya çıkar. 20. yüzyılda sosyal bilimlerin alan araştırmalarıyla elde edilen bilgiler ışığında yenilenen mit kavramı, mitleri anlamaya yönelik yeni kuramsal bakış açılarının (psikolojik, sosyolojik, yapısalcı vb.) ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Mitoloji ve Edebiyat İlişkisi

Mitlerin yaşaması veya "yaşayan mit" demek, onlara inanan insanların tüm davranış ve etkinliklerini onlara göre temellendirmesi demektir. Eğer insanlar mitlere inanmıyorlarsa artık bu mitler "ölü mitlerdir". Ölü mitlerin anlatılması ve kuşaktan kuşağa eğlenmek hatta bilgilenmek gibi inanma ve ona göre yaşama dışındaki amaçlarla aktarılmasıysa edebiyattır.

Sözlü Edebiyat - Mit İlişkisi: Mitler kutsaldır; anlatımlarında anlatının doğru, eksiksiz ve ciddiyet içinde anlatılması beklenilir. Fabllar, hayvan masalları gibi hayvanlardan söz eden anlatılar dikkat çekicidir; büyük bir ihtimalle bu tür hayvanlardan söz eden anlatılar başlangıçta birer mittiler.

Yazılı Edebiyat - Mit İlişkisi: Yazılı edebiyat ile mitlerin ilişkisi bir bakıma yazı tekniğinin tarihi kadar eskidir. Sümerlerin "Gılgamış" adlı mitolojik destanının yazıya geçirilmesi buna tipik bir örnek olarak verilebilir. Rönesans ile birlikte Avrupa'da mitlere yönelik yeniden ilgilenmenin başlaması, mitlerle yazılı edebiyat ilişkisinin yeni bir dönemidir. Ovidius, Boccaccio, Dante, John Milton, Shakespeare gibi edebiyatçılarda bu etki net gözükür. Mitler; oyun yazarları, şairler ve ressamlar için sürekli bir esin kaynağı olmuştur.

Türk Edebiyatının Mitolojik Kaynakları: Mit, Mitoloji ve Edebiyat İlişkisi