Öğretim Kademesine Göre Rehberlik Türleri
Uzman Öğretmenlik Eğitim Programı ve Başöğretmenlik Eğitim Programı: Özel Eğitim ve Rehberlik - Öğretim Kademesine Göre Rehberlik Türleri
Rehberlik hizmetleri süreklilik (süreç) ilkesinden dolayı, bütün öğretim kademelerinde de ihtiyaç duyulan bir hizmettir. Bütün öğretim kademelerinde rehberliğin genel amacı ve ilkeleri aynı olmasına rağmen, hazırlanan programlar ve uygulanan etkinlikler farklılık gösterebilir. Çünkü her okulun amaç ve ihtiyaçları, her öğrencinin gelişim düzeyi ve beklentileri farklıdır (esneklik ilkesi).
Okul Öncesi (3-6 yaş)
Artık ülkemizde okul öncesi eğitimi de zorunlu olmuştur.
0-6 yaş arası dönem, bireylerin biyo-psiko-sosyal gelişimlerinin en hızlı olduğu dönemdir.
Bu dönemdeki rehberlik hizmetlerinin amacı; kişisel açıdan; çocuğun sağlıklı gelişmesini, özgüven kazanmasını (kendine güvenmesi), benlik algısının oluşmasını, sosyalleşmesini, arkadaş edinmesini, öz bakım becerilerini kazanmasını sağlamak, eğitsel açıdan; okulu ve okumayı sevdirmek, okula uyumunu sağlamak, bu konularla ilgili çabasını ödüllendirmek ve motive etmek (güdülemek), ilköğretime hazırlanması için gerekli olan etkinlikleri planlamak ve uygulamak, mesleki açıdan ise, mesleklerin farkına varmasını sağlamak, cinsiyet ayrımı yapmadan her mesleğin önemli ve saygın olduğunu öğretmek ve meslek sahibi olmak için belirli eğitim süreçlerinden geçilmesi gerektiğini öğretmektir.
Bu dönemin en temel ihtiyacı “çalışmayı öğrenmek”tir. Çalışmanın iyi ve güzel bir davranış olduğu öğretilmeli ve sevdirilmelidir.
Mesleki rehberlik de bu dönemde başlar. Ancak bu dönemdeki çocuklar henüz kendi ilgi alanlarını tam olarak tespit edemezler.
Çocukların anne-babaya en bağlı olduğu dönem bu dönemdir.
Ancak aynı dönem içerisinde de onlardan ayrılıp ilk defa bir eğitim ortamına girerler.
Bundan dolayı çocuklarla ilgili çalışmalarda ve sorunların giderilmesi noktasında ebeveynlerle yardımlaşılmalıdır (işbirliği, müşavirlik, konsültasyon).
Bu dönemdeki çocuklar gözlemlenmeli, gelişimleri takip edilmeli, olumlu veya olumsuz yönler fark edildiğinde ise gerekli tedbirler alınmalıdır. Çocuğun yakınlarındaki büyükler ona olumlu örnek oluşturacak davranışlarda bulunmalıdır.
Ancak aşırı koruyucu davranışlardan kaçınılmalıdır.
Basit konularda da olsa onlara seçimler yaptırıp, verdikleri kararların sorumluluğunu almaları gerektiği öğretilmelidir.
Verilen rehberlik hizmetleri genellikle dolaylı hizmetlerdir ve öğrenciyle ilgili herkesin yardımlaşmasını gerekli kılar.
Okul öncesi dönemde de ilköğretim döneminde de rehberlik çalışmalarında en etkili rolü üstelenecek olan kişi sınıf öğretmenleridir.
Çocuklar sözlü iletişimden çok sözsüz iletişimi (beden dili, jest, mimik) kullanırlar.
Üzüntü ve sevinçlerini konuşarak anlatmak yerine; gülerek, oynayarak veya ağlayarak gösterirler (kaçma, sarılma vb).
Bunun içinde çocukları iyi ve doğru anlamak için oyunlar, dramalar ve bedensel ifadelere yer veren etkinlikler kullanılmalıdır.
İlköğretim I. Kademe (7-11 yaş)
İlköğretimin I.kademesi de, ülkemizdeki zorunlu eğitim kademelerinden biridir.
Ericson’a göre; bu dönemdeki çocukların kişilik gelişimlerini en çok etkileyen görev okul başarısıdır.
Okul başarıları arttıkça, kişilik gelişimleri de olumlu yönde etkilenecektir.
Bu dönemdeki rehberliğin amacı; öğrencilerin kendilerini tanımalarına yardımcı olmak, kendi kendilerine yeter hale gelmelerini sağlamak, içsel denetimi (otokontrolü) öğrenmelerine yardımcı olmak, karar verme ve problem çözme becerilerini geliştirmektir.
Bu dönemde de rehberlik çalışmalarında en etkili rolü üstelenecek olan kişi sınıf öğretmenleridir.
Çünkü öğrencileri en iyi tanıyan, onları en çok gözleme fırsatı bulan ve gelişimlerini en iyi şekilde takip edebilecek olan kişi sınıf öğretmenleridir. Düzgün konuşma-yazma-okuma ve hesaplama becerileri bu dönemde kazandırılmalıdır.
Okulu ve eğitimi sevdirecek rehberlik etkinliklerine yer verilmesi çok önemlidir.
Bu dönemde yapılabilecek eğitsel ve mesleki rehberlik etkinliklerinden bazıları şunlardır;
öğrenme güçlüğü çeken öğrencilerin belirlenmesi ve gerekli ek hizmetlerin sağlanması, verimli ders çalışma yollarının anlatılması, eğitim sistemi hakkında temel bilgilerin verilmesi, öğrencilerin doğru kararlar almalarına yardımcı olunması, mesleklerin tanıtımı vb.
İlköğretim II. Kademe (11-14 yaş)
İlköğretimin II. kademesi de, ülkemizdeki zorunlu eğitim kademelerinden biridir.
Çocukluktan ergenliğe geçiş bu dönemde başlar. Bu yüzden rehberlik çalışmalarında farklılıklar olur.
Yapılacak rehberlik etkinliklerinde, öğrencilerin ergenlik döneminde oldukları ve bu dönemin özellikleri dikkate alınmalıdır.
Psikomotor beceriler açısından bir yetişkininki kadar gelişmiş el becerilerine sahip olabilirler.
Bilişsel açıdan “soyut işlemler” aşamasına geçmeye başladıklar için kendilerine ve hayata yönelik sorgulamalar başlar.
“Ben kimim?”, “gelecekte ne olmak istiyorum?” gibi sorular çok sık sorulmaya başlanır.
Bu sorular sayesinde de ilgi ve yeteneklerini keşfetmeye başlar. Güçlü ve zayıf yönlerini öğrenir.
Bireysel farklılıkların ön plana çıktığı dönemdir. Daha üst eğitim kademelerine yönelik seçimler yapması gerekir.
Kararlarını doğru verebilmesi için “yaşantı zenginlikleri” sunulmalıdır. Bireysel ve önleyici rehberlikler önem kazanır.
Kendi özellikleriyle, eğitim ve meslek alanındaki özelliklerin arasındaki ilişkiyi görmeye başlar.
Bu dönemde bedensel özellikler çok fazla önemsenir. Ergen benmerkezciliği görülür.
“Herkes bana bakıyor ve beni izliyor” gibi düşünceler, sivilcelerinin çıkmasından dolayı kendini çirkin görmesi, bedensel ani değişikliklerden dolayı da sakarlıkların artması gibi durumlar özgüvenlerinin zedelenmesine sebep olur.
Bunlardan dolayı bu kademedeki öğrencilere güven ve destek verilmesi çok önemlidir.
8. sınıfta yöneltme hizmetleri ön plana çıkar.
Ortaöğretim (Lise) (15-18 yaş)
Liseler, öğrencilere belli bir meslek kazandırmayı veya yükseköğretime hazırlamayı amaçlar.
Ortaöğretim kademesindeki okullar; amaç ve programları açısından farklılıklar gösterir.
Lise yılları da ergenlik dönemine denk gelmektedir. Öğrenciler değer yargılarını ve kimliklerini belirginleştirmeye başlarlar.
Eğitsel ve mesleki rehberliğin en yoğun olduğu dönemlerdendir.
Fiziksel ve cinsel değişimler, uygun bir mesleğin seçilmesi ve yaşam felsefesi oluşturma gibi konular ön plana çıkar.
Belirsizlikler ve kararsızlıklar çok yaşanır.
Bu sorunlar çoğaldıkça ve çözüm yolları bulunamadıkça sigara, alkol, uyuşturucu gibi madde alışkanlıklarına yakalanma riski artar.
Bu kötü alışkanlıklar ve macera duygusu gençlerin suça karışmasına neden olur.
Aile ve arkadaş çevresinde sevgi ve saygı göremeyenlerin ideolojik veya yasa dışı gruplara karışma ihtimali doğar.
Çünkü öğrenciler o yaşlarda kendilerini belli bir gruba ait hissetmek isterler.
Sanat, spor ve kültür etkinliklerine yeterince yer verilir ve sosyal beceriler geliştirilirse bu sorunların önlenmesi kolaylaşır.
Öğrencilerin kendilerine örnek alabilecekleri, özdeşim kurabilecekleri uygun modeller sunulmalıdır.
Önleyici ve geliştirici rehberlik anlayışına uygun hizmetler yeterince verilmelidir.
“Psikoloji danışma” ve “akran danışmanlığı” önem kazanır çünkü bu dönemde öğrenciler en kolay etkileyecek olanlar akranlarıdır.
Yükseköğretim (Üniversite) (19 yaş ve üzeri)
Bu dönemdeki en önemli gelişim görevi iş ve eş seçimidir.
Rehberlik hizmetleri, bu görevlerin gerçekleşmesine yardımcı olacak şekilde olmalıdır.
Bu dönemde birçok öğrenci ailesinden ayrı yaşamak zorunda kalabilmektedir.
Kendilerini geliştirmek amacıyla rehberlik hizmeti; duygusal sorunlarıyla başa çıkmak içinde psikolojik danışma hizmeti alırlar.
Öğrencilerin burs, barınma, beslenme vb. olanaklardan yararlanabilmeleri için “sosyal yardım hizmetleri” hakkında bilgiler verilmelidir. Kulüp ve gruplara katılmaları için de “sosyo-kültürel etkinlikler” düzenlenmelidir.