Örneklerle Cümle Türleri: Yapısına ve Anlamına Göre Cümleler
- Cengiz Yıldırım
- 8 saat önce
- 3 dakikada okunur
Örneklerle Cümle Türleri: Yapısına ve Anlamına Göre Cümleler
Türkçenin en temel konularından biri olan Cümle Türleri, hem günlük hayatta doğru ifade kurmak hem de TYT Türkçe sınavında başarı sağlamak için kritik bir öneme sahiptir. Bu yazıda; yüklemin türünden öge dizilişine, anlamına göre cümlelerden yapısına göre cümlelere kadar tüm başlıkları, akılda kalıcı çözümlü örneklerle inceleyeceğiz.
YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER
1. Fiil (Eylem) Cümlesi: Yüklemi çekimli fiil olan cümlelerdir.
Örnek: Hazırladığı kitaba son bir kez göz attı.
Açıklama: Cümlenin yüklemi olan "göz attı" söz grubu bir eylem (fiil) bildirdiği ve geçmiş zaman kipiyle çekimlendiği için bu bir fiil cümlesidir.
2. İsim (Ad) Cümlesi: Yüklemi isim ya da isim soylu olan cümlelerdir.
Örnek: Okumam gereken bir sürü makale vardı.
Açıklama: Cümlenin yüklemi olan "vardı" kelimesi, bir yere ulaşmak anlamındaki "varmak" fiili değil; "yok" kelimesinin zıddı olan "mevcut" anlamındaki isimdir. Ek eylem alarak yüklem olduğu için isim cümlesidir.
ÖGE DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER
1. Kurallı Cümle: Yüklemi sonda olan cümlelerdir.
Örnek: Öteki uçta zil uzun uzun çalıyor.
Açıklama: Yüklem olan "çalıyor" kelimesi cümlenin en sonunda yer aldığı için kurallı bir cümledir.
2. Devrik Cümle: Yüklemi sonda olmayan cümlelerdir.
Örnek: Sözcükler bir müzik parçası gibi akıyor sanki.
Açıklama: Yüklem olan "akıyor" kelimesi cümlenin sonunda değil, ortasında kullanıldığı için devrik bir cümledir.
3. Eksiltili Cümle: Yüklemi olmayan cümlelerdir.
Örnek: Az veren candan, çok veren maldan....
Açıklama: Cümlede yargıyı tamamlayan bir yüklem (örneğin "verir" veya "gider") kullanılmamış ve cümle üç nokta ile bitirilmiştir. Bu yüzden eksiltili cümledir.
ANLAMINA GÖRE CÜMLELER
1. Olumlu Cümle: Yargının gerçekleştiğini anlatan cümlelerdir.
Örnek: Dün evin anahtarlarını kaybettim.
Açıklama: "Kaybetme" eylemi gerçekleşmiştir. Olayın kötü olması cümlenin olumsuz olduğu anlamına gelmez, eylemin yapılmış olması cümleyi anlamca olumlu kılar.
Not: Biçimce olumsuz olduğu hâlde anlamca olumlu cümleler vardır. Bir cümlenin biçimce olumsuz olması için yüklemde "yok, değil" sözcükleri ya da "-me, -mez, -siz" ekleri bulunmalıdır.
Örnek: Bu kitapları sevmiyor değilim. (seviyorum) .
Açıklama: Cümlede hem "-miyor" olumsuzluk eki hem de "değil" edatı vardır (eksi çarpı eksi, artı eder mantığı). Anlam "seviyorum" olduğu için anlamca olumludur.
2. Olumsuz Cümle: Yargının gerçekleşmediğini anlatan cümlelerdir.
Örnek: Dün akşam sevdiğim programı izleyemedim.
Açıklama: "İzleme" eylemi gerçekleşmemiştir. "-me" olumsuzluk eki kullanıldığı için cümle olumsuzdur.
Not: Biçimce olumlu olduğu hâlde anlamca olumsuz cümleler vardır.
Örnek: Ne sana küstüm ne de bir başkasına. (küsmedim) .
Açıklama: Cümlede herhangi bir olumsuzluk eki yoktur (biçimce olumlu). Ancak "ne... ne..." bağlacı cümleye "ikisi de olmadı" anlamı kattığı için cümle anlamca olumsuzdur.
3. Soru Cümlesi: Bir soruya cevap almak amacıyla kurulan cümlelerdir.
Örnek: Arkadaşına doğum günü hediyesi olarak ne aldın?.
Açıklama: Muhataptan bir bilgi veya cevap istendiği için soru cümlesidir.
4. Ünlem Cümlesi: Sevinç, kıvanç, acı, korku, şaşma gibi duyguları anlatan cümlelerdir.
Örnek: Ne kadar da güzel şehirler var!.
Açıklama: Cümle bir yargıdan ziyade bir hayranlık ve beğeni duygusu içerdiği için ünlem cümlesidir.
YAPISINA GÖRE CÜMLELER
1. Basit Cümle: Tek bir yargı bildiren cümlelerdir.
Örnek: Dördüncü kat merdivenlerinde ışıklar yanmıyor.
Açıklama: Cümlede sadece "yanmıyor" yüklemi vardır. İçinde fiilimsi veya başka bir yargı (yan cümlecik) bulunmadığı için basit cümledir.
2. Birleşik Cümle: Temel bir yargı dışında yardımcı bir yargı bulunduran cümlelerdir.
a) Girişik Birleşik Cümle: Yardımcı yargının fiilimsi ile kurulduğu birleşik cümlelerdir.
Örnek: Gözlerini kapatıp öylece bekledi.
Açıklama: "Bekledi" temel yargıdır. "Kapatıp" sözcüğü zarf-fiil olduğu için yan cümlecik kurmuştur.
b) Şartlı Birleşik Cümle: Yardımcı yargının şart kipi ile kurulduğu birleşik cümlelerdir.
Örnek: Bu kadar merak ettiysen kapıyı çal.
Açıklama: "Çal" temel yargıdır. Yan cümlecik olan "merak ettiysen" ifadesi "-se/-sa" şart kipiyle temel cümleye bağlanmıştır.
c) Ki'li Birleşik Cümle: Yardımcı yargının "ki" ile kurulduğu birleşik cümlelerdir.
Örnek: O kadar çok çalıştı ki artık tatile gitmek istiyor.
Açıklama: İki ayrı yargı "ki" bağlacı ile birbirine bağlanarak birleşik bir yapı oluşturmuştur.
d) İç İçe Birleşik Cümle: Yardımcı yargının alıntı bir cümle ile kurulduğu birleşik cümlelerdir.
Örnek: "Biz hayatta yaşayamadıklarımızı yaşatırız romanlarda." demiş.
Açıklama: Temel yüklem "demiş"tir. Başkasından aktarılan tırnak içindeki cümle, temel cümlenin nesnesi görevinde bir yan cümlecik olduğu için iç içe birleşik cümledir.
3. Sıralı Cümle: En az iki temel yargının bulunduğu ve yargıların birbirine virgül ya da noktalı virgülle bağlandığı cümlelerdir.
Örnek: Soluğunu tutmuş, seslerin dinmesini bekliyor.
Açıklama: "Tutmuş" ve "bekliyor" şeklinde iki ayrı yüklem vardır. Bu iki cümle birbirine virgülle bağlandığı için sıralı cümledir.
Bağımlı Sıralı Cümle (Öge Ortaklığı Olan):
Örnek: Çalışmaları yurt çapında tanınmış, beğenilmişti.
Açıklama: "Tanınan kim/ne?" -> Çalışmaları. "Beğenilen kim/ne?" -> Çalışmaları. Özne her iki yüklem için de ortaktır, bu yüzden bağımlıdır.
Bağımsız Sıralı Cümle (Öge Ortaklığı Olmayan):
Örnek: Kapı açıldı, iri yarı bir adam içeriye girdi.
Açıklama: Birinci cümlenin öznesi "kapı", ikinci cümlenin öznesi "adam"dır. Hiçbir öge ortak olmadığı için bağımsız sıralı cümledir.
4. Bağlı Cümle: En az iki temel yargının bulunduğu ve yargıların bağlaç ile bağlandığı cümlelerdir.
Örnek: Dün uğrayamadım çünkü gece çalıştım.
Açıklama: "Uğrayamadım" ve "çalıştım" iki ayrı cümledir. Bu cümleler "çünkü" bağlacı ile birbirine bağlandığı için bağlı cümledir.
Yorumlar