Alp Er Tunga

Kaşgarlı Mahmud'un Dîvânü Lûgati't-Türk adlı eserinde madde başlarına verilen örneklerde yer alan dörtlüklerin bir araya getirilmesiyle tam metnini elde edebildiğimiz Alp Er Tonga destanından Kutadgu Bilig’de de bahsedilmektedir. Bu iki büyük kaynak Alp Er Tonga’yı Şehname’nin kahramanı Afrasyab ile birleştirmektedirler. Büyük Başkurt dil ve tarihçisi Zeki Velidî Togan, Reşîdeddin'in Farsça, Ebülgazi Bahadır Han'ın Çağatay Türkçesiyle naklet-tiği Oğuz Kağan Destanı'nın ilk tabakasının Alp Er Tonga ile ilgili olduğu görüşündedir. Her iki destanda da destan kahramanları Kafkasları kuzeyden güneye geçmiş ve Anadolu, Suriye ve Mısır’ı fethetmişlerdir.

Alp Er Tonga, M.Ö. VII. yüzyılda kahraman Saka hükümdarıdır. O, Orta Asya'daki bütün Türk boylarını birleştirmiş, Kafkasları geçmiş Anadolu Suriye ve Mısır'ı fethetmiş ve Saka devletini kurmuştur. Hayatı savaşlarla geçen bu kahraman uzun süre mücadele ettiği İranlı Medlerin hükümdarı Keyhusrev 'in davetinde oyuna getirilerek öldürülmüştür. Alp Er Tonga ile İranlı Med hükümdarları arasındaki bu mücadelelerin hatıraları uzun asırlar hem Türkler hem İranlılar arasında yaşatılmıştır. Alp Er Tonga, Yunan kaynaklarından Heredot’ta Madyes, Asur kaynaklarında Maduva olarak geçer. Bu Şehnâme'deki Turan kahramanı Afrâsiyâb'dır. Afrâsiyâb ise Türk kaynaklarında Alp Er Tonga veya Tonga Alp Er olarak geçmektedir. Afrâsiyâb, Cüveynî'deki Uygur destanına göre efsanevî Uygur hükümdarı Buku Han; Şehâbeddin Mercânî'de Buka Han bin Pişing olarak geçmektedir.

İran kaynaklarına göre Afrâsiyâb, Türklerin en eski atası olan Tur veya Türk'ün soyundan gelmektedir. Şehnâme’de babasının adı Peşenk veya Feşenç'tir. Togan bu kelimenin Peçenek Türkleri ile ilgili olabileceğini düşünmektedir. Ahmet B. Ercilasun Afrâsiyâb kelimesinin ilk iki hecesinde Alp Er isimlerinin bozulmuş biçimlerini bulmanın mümkün olacağını, ancak Afrâsiyâb'ın Herodot'taki karşılığı olan Madyes ve Asur kaynaklarındaki karşılığı Maduva ile Alp Er Tonga arasında ilgi kurmanın mümkün olmadığı kanaatindedir. Diğer yandan Madyes'in babası Herodot'ta Prototeus, Asur kaynaklarında Bartatua'dır. Ercilasun, destan ve efsanelerde baba ile oğul adının birbirine karışmasından hareketle, Bartatua kelimesinin Alp Er Tonga'nın bozulmuş biçimine benzediğine dikkat çeker.

Alp Er Tonga'nm esas yurdu Çu ve İli havzaları, Kâşgar ve Balasagun şehirleridir. Dîvânü Lûgati't-Türk'te düşülen kayıtlara göre Alp Er Tonga Kâşgar’da oturmuştur.

Büyük Türk kahramanı Alp Er Tonga'nın hile ile öldürülmesi Türk halkı arasında çok büyük üzüntü yaratmış; onun için yapılan yoğ töreninde yiğitler kurt gibi uluyup atlarını yoruncaya dek sürmüşler; yakalarını yırtıp benizleri sararıncaya dek feryat etmişler; feleğin işine kahretmişler ve Türk ozanları Alp Er Tonga için yürek parçalayan ağıtlar söylemişlerdir. İlim aleminde "Alp Er Tonga Sagusu" adı verilen ağıtın dokuz dörtlüğü 11. yüzyılın ikinci yarısında Kâşgarlı Mahmud tarafından tespit edilmiştir. Dîvânü Lügati't-Türk'ün farklı yerle-rinde bulunan dörtlükler birleştirilince sagu (ağıt) ortaya çıkmaktadır. Alp Er Tonga’nın ölümünden duyulan acıyla Sagu aşağıdaki dörtlükle başlar:

Alp Er Tonga öldi mü Alp Er Tonga öldü mü,

Esiz ajun kaldı mu Kötü dünya kaldı mı,

Ödlek öçin aldı mu Zaman öcünü aldı mı

Emdi yürek yırtılur Artık yürek yırtılır.