Birleşik Sözcüklerin Yazımı
Türkçede birleşik sözcüklerin kimi bitişik olarak yazılır, kimisi de ayrı. Bu nedenle birleşik sözcükleri yazım bakımından ikiye ayırarak, hangilerinin bitişik, hangilerinin ayrı olduğunu göstererek inceleyeceğiz.
Yeni bir kavramı karşılamak üzere iki ya da daha çok sözcükten kurulmuş ögelere birleşik sözcük denir. Türkçenin söz varlığında önemli bir yer tutan birleşik sözcükler, aralarına herhangi bir ek ya da sözcük giremeyecek, yerleri değiştirilemeyecek kadar kalıplaşmışlardır. Satır sonuna sığmayan birleşik sözcük, tek bir sözcük gibi hecelerine ayrılarak yazılır: ………………………………………………………………………………………………..Emi- nönü.
BİTİŞİK YAZILAN BİRLEŞİK SÖZCÜKLER (BİTİŞİK SÖZCÜKLER)
Yazılışları bitişik olan birleşik sözcüklere bitişik sözcük denir. Birleşik sözcükler, aşağıda gösterilen durumlarda bitişik sözcük olur ve bitişik olarak yazılır:
A. Ses türemesi: Arapçadan dilimize girmiş olan af, zan, his, ret, zem gibi sözcükler etmek, eylemek, olmak yardımcı eylemleriyle birlikte kullanıldıklarında, sözcüklerin asıllarında olan bir ses türer. Bu durumdaki birleşik sözcükler bitişik yazılır:
B. Ses düşmesi: Arapçadan dilimize girmiş devir, emir, hüküm, kahır, kayıp, keşif, nakil, sabır, zehir gibi sözcükler yardımcı eylemlerle birleşirken, asıllarına uygun olarak ikinci hecedeki ses düşer: Bu ses değişiminin etkisiyle de bu sözcükler bitişik yazılır:
Ad durumundaki sözcükleri tek başına kullanılmayan kimi birleşik sözcükler de bitişik yazılır: bahşetmek, bahşolunmak, hamletmek, serdetmek…
Ses düşmesine uğrayan iki addan oluşmuş birleşik sözcükler bitişik yazılır:
C. Vurgunun son heceye kaydığı birleşik sözcükler bitişik yazılır: açıkgöz, babayiğit, boşboğaz, büyükbaş, camgöz, günaydın, paragöz, tıknefes…
Vurgusu son hecede olan ikilemeler de bitişik yazılır: cızbız, çıtçıt, hımhım, hoşbeş, yüzgöz (olmak)… Vurgunun ikinci hecede olduğu eş anlamlı ikilemeler ayrı yazılırken (hemen hemen, çabuk çabuk), vurgusu ilk heceye kayan ikilemeler bitişik yazılır: darmadağınık, karmakarışık…
D. Anlam değişmesi: Sözcüklerden biri ya da ikisi birleşme sırasında anlam kaymasına uğramış olan birleşik sözcükler bitişik yazılır: aslanağzı (bitki), horozibiği (bitki), gelinparmağı (üzüm), koyungöbeği (mantar), hanımeli (çiçek), balıksırtı (desen), bülbülyuvası (tatlı), kedidili (bisküvi), ayşekadın (fasulye), kargaburun (alet), karafatma (böcek), fildişi (renk), Büyükayı (bir yıldız kümesi), Güneybalığı (yıldız)…
Birleşik sözcüğün yanına gelen renk, böcek gibi sözcükler ayrı yazılır: ayşekadın fasulyesi, fildişi rengi, Güneybalığı yıldızı…
E. Renk adlarıyla kurulan, bitki ve hayvan türlerini gösteren birleşik sözcükler bitişik yazılır: aksöğüt, akkuş, karadut, karasinek, alacakarga, alabalık, bozayı…
F. Kurallı birleşik eylemlerde -a, -e, -ı, -i, -u, -ü sesleriyle kurulanlar bitişik yazılır:
G. Kimi zaman da ekler yardımıyla birleşik sözcük oluşturulur:
Ortaçlarla kurulan birleşik sözcükler: -an/-en, -r/-ar/-er, -maz/-mez ortaç (sıfat- fiil) ekleriyle kurulup kalıplaşmış birleşik sözcükler bitişik yazılır: ağaçkakan, ahmakıslatan, cankurtaran, çöpçatan, alkolölçer, bilgisayar, değerbilmez, varyemez…
Belirli geçmiş zaman ekiyle kurulan birleşik sözcükler: -dı/-di (-du/-dü, -tı/-ti,-tu/-tü) ekiyle kurulan birleşik sözcükler bitişik yazılır: çıtkırıldım, dedikodu, gecekondu, imambayıldı, şıpsevdi…
Geniş zaman ekiyle kurulan birleşik sözcükler: -r/-ar/-er ekiyle kurulan birleşik sözcükler bitişik yazılır: biçerdöver, konargöçer, okuryazar, uyurgezer, yanardöner... Bu yapıdaki çakaralmaz sözcüğü de bitişik yazılır.
İki ya da daha çok sözcüğün birleşmesinden oluşmuş kişi adları, soyadlar, lâkaplar bitişik yazılır: Aydoğan, Birol, Güntekin, Boynueğri Mehmet Paşa, Yirmisekiz Çelebi Mehmet…
İki ya da daha çok sözcükten oluşmuş yer adları bitişik yazılır: Bahçesaray, Eskişehir, Galatasaray, Kumkapı, Şebinkarahisar…
Kişi adları ve unvanlarından oluşmuş şehir, kent, köy, mahalle, dağ, tepe, deniz, göl, ırmak ve kurum adları da bitişik yazılır: Bayrampaşa, Kemalpaşa, Sultanahmet…
Yön adları: Ara yönleri belirten sözcükler bitişik yazılır: güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu…
Ağa, bey, efendi, baş, hanım, nine, oğul gibi sözcüklerle kurulmuş birleşik sözcükler bitişik yazılır: ağabey, ağababa, başbakan, başhekim, aşçıbaşı, onbaşı, beyefendi, efendibaba, hanımanne, hanımefendi, kadınnine, hanımnine, paşababa, dayıoğlu, eloğlu, çapanoğlu, hinoğluhin…
Hane, name, perver, perest, zade sözcükleri ile kurulan birleşik sözcükler bitişik yazılır: çayhane, kahvehane, yatakhane, beyanname, Oğuzname, misafirperver, vatan- perver, hayalperest, amcazade, Resülzade…
Kimi sözcükler ise bir kurala bağlı olmaksızın, eskiden beri bitişik yazılır. Böylece geleneksel olarak yaygınlaşmış birleşik sözcükler oluşmuştur: anneanne, büyükbaba, bugün, delikanlı, denizaşırı, gözyaşı, günaşırı, ilkokul, ilköğrenim, ilköğretim, kabataslak, kahverengi, ortaokul, sütanne, yeryüzü, yılbaşı, zeytinyağı…
Belirsizlik bildiren sıfat ve adılları da bitişik sözcük olarak gelenekselleşmiştir: biraz, birazı, birkaç, birkaçı, birçok, birçoğu, birtakım, hiçbir, hiçbiri, herhangi…
Pekiştirme sıfatları bitişik yazılır: apak, apaçık, büsbütün, bembeyaz, çepçevre, çır- çıplak, çırılçıplak, dümdüz, güpegündüz, sapsağlam, sapasağlam, sırsıklam, sipsivri…
Arapça kurala göre kurulmuş tamlama ve öteki kalıplaşmış sözler bitişik yazılır: aliyyülâlâ, darülâceze, fevkalâde, velhâsıl, velhâsılıkelâm…
Farsça kurala göre kurulmuş tamlama ve öteki kalıplaşmış sözler bitişik yazılır: dârıdünya, ehlibeyt, ehvenişer, erkânıharp, gayrıciddî, hüsnühat, hüsnükabul, hüsnü- kuruntu, suiistimal, hercümerç, meddücezir, tarumar, âlicenap, özbeöz, pürhiddet…
AYRI YAZILAN BİRLEŞİK SÖZCÜKLER A. Etmek, olmak, kılmak yardımcı eylemleriyle kurulmuş birleşik eylemler, birleşme sırasında bir ses türemesi ya da ses düşmesine uğramazsa ayrı yazılır: alt etmek, arz etmek, doğru olmak, deli olmak, el etmek, güzel olmak, muhtaç olmak, namaz kılmak, rezil olmak, terk etmek, tertip etmek, okumuş olmak, oyun etmek, söz etmek, var olmak…
B. Birleşme sırasında hiçbir anlam değişikliğine uğramayan birleşik sözcükler ayrı yazılır: banyo sabunu, açık yeşil, koyu kahverengi, boncuk mavisi, limon sarısı, duvar saati, döner sermaye, dönme dolap, fırın kebabı, meyve sineği, meyve suyu, sebze çorbası, yatak odası…
C. İkilemeler çoğunlukla ayrı yazılır: ağır ağır, allak bullak, çoluk çocuk, kapı mapı,ev mev, yer yer, yer yurt…
Birleşik Sözcüklerin Yazımı
Commentaires