Eylül Ayı Edebiyat Ajandası
1 EYLÜL 1875: “Tarzan”ın yaratıcısı Edgar Rice Burroughs doğdu. Kahramanından ondan çok başkalarının yararlanmasından şöyle yakınacaktı: “Ben şu … yangına hep söndükten sonra yetişenlerden biriyim.” 1904: Abdullah Cevdet (kendi yazışıyla “Abdullah Djevdet”), İçtihad’ın ilk sayısını çıkardı. Dergi Abdullah Cevdet’in ölümüne (28 Kasım 1932) kadar 358 sayı yayımlanacaktı. 2 EYLÜL 1907: Pertev Naili Boratav doğdu. 3 EYLÜL 1928: Gölge yazar “Hayalet Oğuz” (Oğuz Haluk Alplaçin) doğdu. 1962: e.e. cummings öldü. 4 EYLÜL 1768: Vikont François-René de Chateaubriand doğdu. 1935: Simone de Beauvoir, Shakespeare and Company’ye katıldı ve kitaplarının ABD’de basım haklarını altı yıllığına bu yayınevine verdi. 1990: Turan Dursun öldürüldü. 5 EYLÜL 1870: Sürgünden dönen Victor Hugo, Paris’te coşkuyla karşılandı. Sürgünde yazdığı iki romandan biri Sefiller’di. 1905: Arthur Koestler Budapeşte’de doğdu. 1921: ABD’nin Virginia eyaletinde Richmond Ticaret Odası, “Sinclair Lewis’in romanının sürdüğü lekeyi silmek için” Ana Cadde’nin adının değiştirilmesini istedi. 1957: Jack Kerouac öldü. 1993: Samim Kocagöz öldü. 6 EYLÜL 1869: Bambi’nin yazarı Felix Salten, Macaristan’da doğdu. 1890: Roi de Belges’in kaptanı Kongo Irmağı’nda tropik hummaya tutulunca, geminin yönetimi Joseph Conrad’a verildi: Conrad, Karanlığın Yüreği’ni bu günlerde edindiği deneyimle yazdı. 1982: Azra Erhat öldü. Eski Yunanca adların yazımında, onun Mitoloji Sözlüğü’nde uyguladığı biçimleri kullanıyoruz.
7 EYLÜL 1909: James Joyce, Nora Barnacle’a şöyle yazdı: “Şimdi, sevgili Nora’cığım, sana yazdığım her şeyi tekrar tekrar okumanı istiyorum. Kimi çirkin, ahlaksız ve hayvanca, kimi de saf, kutsal ve ruhsal; hepsi de bizzat benim.” 1911: Apollinaire, Mona Lisa’nın Louvre’dan sansasyonel bir şekilde çalınması olayının elebaşı olduğu kuşkusuyla hapse atıldı. Suçsuzluğu beş gün sonra kanıtlandı.
8 EYLÜL 1474: Çılgın Orlando’nun yazarı Ludovico Ariosto doğdu. 1873: Übü’nün yazarı Alfred Jarry doğdu. 1974: Celâl Sılay öldü.
9 EYLÜL 1828: Tolstoy doğdu. 1869: Abdullah Cevdet doğdu. 1904: James Joyce ve Oliver St. John Gogarty (Ulysses’in Buck Mulligan’ı), Dublin, Sandycove’daki Martello Kulesi’ne taşındılar. Bu kule, daha sonra Ulysses’in ilk bölümüne sahne olacaktı. 1908: Cesare Pavese doğdu. 1942: Tezer Özlü, geceyarısı (Simav’ın) “havuzlu, Arnavut kaldırımı döşeli küçük alanına bakan bir evde … doğdu” (Demir Özlü). Yaşamın Ucuna Yolculuk’ta izini sürdüğü Pavese’nin doğum gününde, onun intiharından yedi yıl önce. 1984: Yılmaz Güney öldü. Boynu Bükük Öldüler adlı romanıyla 1972 Orhan Kemal Roman Ödülü’nü kazanmıştı.
10 EYLÜL 1886: Şair H.D. (Hilda Doolittle), Pennsylvania’da doğdu. 15’inde Ezra Pound’la aşk yaşayıp okulda başarısız olmasının ardından Avrupa’ya gidecek, Londra’da Bloomsbury grubuna katılacak ve “Imagiste” şairlerin en tanınmışı olacaktı.
11 EYLÜL 1862: Sürpriz finaller ustası öykücü O. Henry (William Sydney Porter) doğdu. 1885: D(avid) H(erbert) Lawrence doğdu. 12 EYLÜL 1846: Elizabeth Barrett (40) ile Robert Browning (34), Londra’da gizlice evlendiler. Wordsworth düşünceliydi: “Eh, umarım birbirlerini anlarlar – başka kimse anlamazdı.” (Öncesi için bkz. Ajanda: 20 Mayıs, kitap-lık, Sayı 41, Mayıs-Haziran 2000) 1977: Amerikalı “Confessional” şair Robert Lowell, New York havaalanından şehre gitmek için bindiği takside kalp krizinden öldü; son kitabını kutlamaya hazırlanıyordu. 13 EYLÜL 1592: Montaigne ünlü Denemeler’inin yeni baskısını hazırlarken öldü. 1871: Gazeteci Şinasi, Babıali yakınlarında hem matbaa hem ev olarak kullandığı bir odada, sözlüğünü tamamlamaya uğraşırken, yakalandığı beyin hastalığından kurtulamayarak öldü. 1970: Refik Ahmet Sevengil öldü. 14 EYLÜL 1321: Dante, İlahi Komedya’nın son bölümü “Cennet”i bitirdikten birkaç saat sonra, sıtmadan öldü. 56 yaşındaydı. 1852: Mohikanların Sonuncusu’nun yazarı James Fenimore Cooper öldü. 15 EYLÜL 1901: Kemalettin Kamu doğdu. 1914: Orhan Kemal doğdu. 1971: Baki Süha Ediboğlu öldü.
16 EYLÜL 1672: Amerikan kolonilerindeki ilk kadın şair Anne Bradstreet, 60 yaşına doğru, Massachusetts’te öldü.
17 EYLÜL 1975: Hayalet Oğuz öldü: “… Zaten hayalet olan gölge yazar Oğuz’un / Herhalde ölümü de kendinden rivayet …” (Can Yücel)
18 EYLÜL 1709: Samuel Johnson doğdu. 1917: Cesur Yeni Dünya’nın yazarı Aldous Huxley, Eton’da bir okula müdür oldu. Öğrencilerinden Eric Arthur Blair, George Orwell adıyla Hayvan Çiftliği’ni yazacaktı. 1919: Halide Edip Büyük Mecmua’nın “sermuharrir”i (yoksa “sermuharrire”si mi?) oldu.
19 EYLÜL 1911: 1983 Nobel Edebiyat Ödülü’nün sahibi William Golding (Sineklerin Tanrısı) doğdu.
20 EYLÜL 1878: Şikago Mezbahaları’nın yazarı Upton Sinclair doğdu.
21 EYLÜL İÖ 19: Vergilius öldü. Aeneid’in yakılmasını istemiş, ama daha sonra bu isteğini vasiyetnamesinden çıkarmıştı. 1832: Ivanhoe’nun yazarı Sir Walter Scott öldü. 1932: Ahmet Rasim öldü. “Şiir Kıralı” Florinalı Nâzım, onun için “Ey çok sevimli, ince / İstanbul’un çocuğu! / Yaşamaktan bezince / Gökte aldın soluğu” diye başlayan bir ağıt yazdı: “… bu ağıt Türkçe’nin en büyük ustasına yazılan tek ağıttır. Üstelik Florinalı Nâzım bu şiirini hiçbir dergi ve gazetede yayınlatamadığı için, onu tarife üzerinden para ödeyerek bir büyük gazetenin ilan sayfasına koydurmuştur.” (Salâh Birsel) 1959: Ruşen Eşref Ünaydın öldü. 1975: Bedri Rahmi Eyuboğlu öldü.
22 EYLÜL 1890: Çingeneler’in yazarı Osman Cemal Kaygılı doğdu. 1926: James Joyce ve Thomas Wolfe, Waterloo’da savaş alanına düzenlenen bir turda aynı otobüsteydiler ama tanışmıyorlardı – ve tanışmadılar. 1945: “Yedigün Şairleri”nden İhsan Yücel -23 yıllık kısa yaşamında uğradığı haksızlıkların yol açtığı ya da en azından hızlandırdığı- iki ay süren ağır bir hastalık sonucunda öldü. “Yaşamak güzel şey doğrusu, / Yaşayacağım!…” dizeleriyle biten son şiirini hasta yatağında bir kâğıt parçası üzerine yazmış, ölümünden bir hafta önce de 12 yaşındaki kardeşi Tahsin’i alnından öperek ona: “Kendine iyi bak kardeşim, ailemizde bir tek sen kaldın…” demişti. Küçük Tahsin bu öğüdü tuttu: Romancı, öykücü ve bilim adamı -ve sıkı polemikçi- Tahsin Yücel oldu.
23 EYLÜL 1870: Carmen’in yazarı Prosper Mérimée öldü. 1933: Fransız yönetimindeki Antakya’da yayımlanan Yenigün gazetesinde, Antakya Sultanisi’nde okuyan 16 yaşında bir ortaokul öğrencisinin yazısı çıktı: “Geç Kalmış Bir Muhasebe”. Bu yazı, ilerde “Hayatını Türk irfanına adayan münzevi ve mütecessis bir fikir işçisi” olacak Cemil Meriç’in yayımlanan ilk yazısıydı. 1973: Neruda (Pablo Ricardo Neftali Reyes) öldü. Kendine takmaad olarak, hayran olduğu Çek yazar Jan Neruda’nın soyadını seçmişti.
24 EYLÜL 1896: F(rancis) Scott Fitzgerald doğdu. ABD ulusal marşının yazarı Francis Scott Key akrabasıydı; ilk adı ondan geliyordu. 1969: Manzum mizahi roman ve öyküleriyle tanınan şair Necdet Rüştü Efe öldü. Bir gün denize düşmüş, bir arkadaşı doğaçlama bir şiir söylemişti: “Necdet Rüştü / Denize düştü /Bütün balıklar / Ona gülüştü”
25 EYLÜL 1897: William Faulkner doğdu.
26 EYLÜL / DİL BAYRAMI 1888: T.S. Eliot (1948 Nobel Edebiyat Ödülü) doğdu. 1889: Martin Heidegger doğdu. 1940: Walter Benjamin öldü. 1955: Türk Dil Kurumu, her yıl Dil Bayramı’nda verilmek üzere 3500’er liralık bir Bilim, bir de Sanat ödülü koymuştu. İlk Bilim Ödülü’nü Abdülhak Hâmit Tarhan ile Gündüz Akıncı, Sanat Ödülü’nü de Yeşeren Otlar ile Cahit Külebi kazandı.
27 EYLÜL 1792: İngiliz karikatürist ve illüstratör George Cruikshank, Londra’da doğdu. Renkli gravürleri Dickens’ın Sketches of Boz’u başta olmak üzere pek çok kitabı canlandıracaktı.
28 EYLÜL 1909: Stephen Spender doğdu. 29 EYLÜL 1547: Cervantes doğdu. 1883: Celal Sahir Erozan doğdu. “Kadın şairi” diye tanınırdı; kızı Berin Nadi’nin tanıklığıyla: “Yukarı katta yatağı üzerinde hanım saçıyla yazılmış bir şiiri vardı. ‘Bütün hayatımı onlar verir de ben yaşarım / Kadınlar olmasaydı öksüz kalırdı eş’arım.’ “ 1928: “Yeni Türk Harfleri Marşı” yayımlandı. 30 EYLÜL 1207 (Bazı araştırmacılara göre 1182): Mevlana Celaleddin-i Rumi, Horasan’ın Belh şehrinde (bugün Afganistan’da) doğdu. 1598: Şair Edmund Spenser, Cork şerifliğine atandı. 1868: Louisa May Alcott’un Küçük Kadınlar’ının ilk cildi yayımlandı. 1924: Truman Capote (Streckfus Persons adıyla) doğdu. 1936: Sevgi Soysal doğdu. 1978: Ali Nihat Tarlan öldü.