Edebi Motiflerin Mitolojik Kökenleri: Divan Şiiri ve Mitoloji İlişkisi
- Cengiz Yıldırım
- 22 Ara
- 3 dakikada okunur
Sanat eserinin temelini oluşturan ve onu diğer eserlerden ayıran temel unsurlardan biri "konu"dur. Edebî eserlerde yer alan bazı unsurların mitolojiyle sıkı bir ilgisi vardır. Bunlar daha çok divan şiirinde yer alan efsanevî unsurlar ve bu şiirde motif, imaj, mazmun vs. hâlinde kendisine yer bulan mitik ögelerdir.
Divan Şiirinde Mitolojinin Kullanım Alanları
Divan şiiri mitolojisinin temelinde İran edebiyatı mitolojisi yatmaktadır. Şairler mitolojik figürleri şu bağlamlarda kullanmışlardır:
Övgü ve Yüceltme: Padişahlar ve devlet adamları övülürken, sahip oldukları olumlu özellikler mitolojik kahramanların (Cemşid, Dârâ, İskender vb.) sıfatlarıyla ilişkilendirilerek yüceltilirdi.
Karşılaştırma ve Üstün Tutma: Övülen kişinin gücünü ve ihtişamını vurgulamak için efsanevi krallar ve kahramanlar, onun yanında aciz gösterilerek bir karşılaştırma unsuru olarak kullanılırdı.
Dünyanın Fâniliği: Dünya hayatının geçiciliğini, servet ve saltanatın kalıcı olmadığını anlatmak için, bir zamanlar dünyaya hükmeden ancak sonunda toprak olan büyük hükümdarların akıbetleri hatırlatılırdı.
Müstağnilik İfadesi: Şairler, kendi sanatsal güçlerine ve manevi zenginliklerine olan güvenlerini ifade etmek için, mitolojik kralların maddi zenginliklerine ve tahtlarına tenezzül etmediklerini vurgularlardı.
Aşk Savaşçısı: Kimi zaman âşık, aşk meydanında karşılaştığı zorluklarla mücadele eden bir savaşçı olarak mitolojik kahramanlara benzetilirdi.
Tabiat Tasvirleri: Bahar mevsiminin gelişi, doğanın canlanışı gibi tabiat olayları tasvir edilirken, bu güzellikler efsanevi hükümdarların saltanatlarıyla kıyaslanarak anlatılırdı.
Edebi Motiflerin Mitolojik Kökenleri
Divan şiirinin arka planını oluşturan kültürel zemin, sadece İran mitolojisiyle sınırlı değildir. Büyük İskender'in fetihleriyle birlikte Doğu ve Batı kültürlerinin kaynaşmasıyla ortaya çıkan Hellenistik kültür, edebiyatımıza da yansımıştır. Bu etkileşim, birçok edebi motifin kökenini oluşturur.
1. Leyla ve İştar Bağlantısı: Klasik İslam edebiyatındaki "Leyla" figürü; Mezopotamya mitolojisindeki aşk ve savaş tanrıçası İştar, Yunan mitolojisindeki Afrodit ve Roma mitolojisindeki Venüs'ün bir uzantısı olarak görülebilir.
Kaplan Motifi: İştar'ın sembollerinden biri olan ve geceyi temsil eden kaplan (peleng), edebiyatımızda da yer bulur. Kaplan derisi, nefsin arzularına karşı duran, dünyevi olandan uzaklaşarak ilahi olana yönelen insanın iradesini simgeler. Şairler, aşk acısıyla kendinden geçen âşığı, kaplan derisi üzerindeki beneklere benzetirler.
Venüs (Zühre) Yıldızı: Mitolojide Afrodit ile özdeşleşen Venüs, İslam mitolojisinde de "Zühre" yıldızı olarak karşımıza çıkar. Hârut ile Mârut meleklerini kandırarak göğe yükselmeyi başaran güzel bir kadın olarak anlatılır ve divan şiirinde parlaklığı, güzelliği ve musikiyi temsil eder.
Tehlikeli Aşk ve Sevgili: İştar, âşıklarını tutkuyla kendine bağlayan ancak sonunda onları felakete sürükleyen bir figürdür. Leyla ve Mecnun hikâyesindeki Leyla da doğrudan zalim olmasa da Mecnun'un aklını yitirmesine sebep olan, aşkıyla onu tüketen bir "imkansız sevgili"dir. Divan şiirindeki sevgili de bakışlarıyla âşığını yaralayan, ona acı çektiren, ulaşılmaz ve acımasız bir "sultan" olarak tasvir edilir ki bu yönüyle mitolojik aşk tanrıçalarıyla benzerlik gösterir.
2. Zülf (Saç), Yılan ve Ömür İlişkisi: Mitolojilerde sıkça karşılaşılan "yılan" sembolü, divan şiirinde sevgilinin saçı (zülf) ile ilişkilendirilmiştir.
Hayat ve Ölümsüzlük Sembolü: Tanrıça İştar'ın elinde, hayatın devamlılığını ve yenilenmesini simgeleyen bir yılan tuttuğu tasvir edilir. Gılgamış destanında da yılan, ölümsüzlük otunu yiyerek deri değiştiren ve böylece sonsuz yaşamı bulan varlıktır.
Saç ve Ömür Benzetmesi: Divan şiirinde saç, uzunluğu ve siyahlığı nedeniyle ömürle, kıvrımlı yapısı ve tehlikeli güzelliği nedeniyle de yılanla özdeşleştirilir. Sevgilinin saçı, âşığın ömrünü bağladığı bir yılan gibidir.
Hazine Bekçisi Yılan: Mitolojilerde yılanlar, gizli hazinelerin bekçisi olarak bilinir. Divan şiirinde de sevgilinin yüzü paha biçilmez bir hazineye, onu çevreleyen saçları ise bu hazineyi koruyan yılandan bekçilere benzetilir.
Ka'be ve Yılan Motifi: Divan şiirinin en çarpıcı mazmunlarından biri, sevgilinin yüzünü Ka'be'ye, saçlarını ise onu çevreleyen bir ejderhaya/yılana benzetmektir. Bu imajın kökeni, İslam öncesi dönemde Ka'be duvarında bulunan ve daha sonra kaldırılan, güneşe tapan kavimlerden kalma büyük bir yılan rölyefine dayandırılır.
Edebi Motiflerin Mitolojik Kökenleri: Divan Şiiri ve Mitoloji İlişkisi
Yorumlar