Çağdaş Kırgız Edebiyatı: Destanlardan Cengiz Aytmatov’a

Çağdaş Kırgız Edebiyatı: Destanlardan Romanlara Uzanan Bir Yolculuk

Kırgız Sözlü Edebiyatı ve Destanlar

20.yüzyıla kadar yazılı edebiyatları olmayan Kırgız Türklerinin çok zengin bir halk edebiyatı vardır ve bu edebiyata nazım türleri hâkimdir. Halk edebiyatı türleri içerisinde destan ve halk hikâyeleri önemli bir yer tutar.

Destanlar arasında Manas, Kurmanbek, Er Tabıldı, Kedeykan, Olcobay Menen Kişimcan gibi eserlerin yanı sıra; eski âdetlerle hayat pratikleri hakkındaki şiirler, bilmeceler, atasözleri, hikâye ve masallar, efsaneler, dinî ve lirik şarkılar zengin Kırgız folklorunun önemli türleridir.

Bu destanlar arasında Manas Destanı, Kırgız sözlü edebiyatının şaheseri ve aynı zamanda dünya edebiyatının en uzun destanıdır. 500.000 beyitten fazla olan bu destan, bugüne kadar sözlü olarak "Manasçı"lar tarafından getirilmiştir. Keldibek, Maymanbay, Timbek, Sagımbay Orazbakoğlu ve Sayakbay Karalayoğlu önemli Manasçılardır.

Kahraman Manas'ta bir halkın millet olması yolunda gerekli olan her türlü özelliği görmek mümkündür. Yiğit Manas için ülke, bağımsızlık ve özgürlük kutsaldır. Aladağ'ın birlik ve bütünlüğü, ana dil, gerçek dostluk ve fedakârlık, atayurtta yürütülen helal işler, örf ve âdetler, ana-baba, büyüklere hürmet ve misafirperverlik onun için kutsal değerlerdir. Manas Destanı, bu özellikleri taşıdığı için Kırgız halkının gözünde kutsaldır; Manas ruhu sayesinde Kırgız halkı ahlaklı, namuslu ve saygın olmuştur. Bu destan geçmişten günümüze Kırgız halkına ilham kaynağı olmuştur.

Mitler ve Efsaneler

Kırgız mitleri ve efsaneleri; doğaya, topluma ve dünyaya bakış açılarından, örf ve âdetlerden, hayallerden doğmuştur. Bu anlatılar teşhis (canlandırma/animizm), fetişizm veya totemizm, olağanüstü güçler ve büyüyle doludur. Örneğin; "Tootay Mergen cana üç arkar" (Tootay Mergen ve üç dağ keçisi), "Kayberendin Eesi" (Yok olanın sahibi), "Döötü Usta cana İtelgi" (Döötü Usta ve İtelgi) ve "Kız Küyöö" (Kız damat) gibi mit ve efsaneler mevcuttur.

20. Yüzyılda Kırgız Yazılı Edebiyatı

Kırgızlarda yazılı edebiyat 1920'lerden sonra gelişmeye başlamıştır. 1917 Ekim İhtilali'nden sonra Orta Asya coğrafyasında okullaşmaya önem verilmiş, halkın eğitimden geçirilmesi kararlaştırılmış ve okuma-yazma oranı artmıştır. Bu sayede 20'li yılların ilk yarısında gazeteler yayınlanmaya başlanmış ve Kırgız yazılı edebiyatının ilk örnekleri görülmüştür.

Başlangıçta okullarda Kazakça ve Tatarca eğitim verildiği için, Kırgız edebiyatının ilk simalarından Sıdık Karaçev'in ilk eserleri Tatarca olarak Tatar gazetelerinde; Kasım Tınıstanov'un ilk şiirleri ise Kazak Türkçesinde ve Kazak gazetelerinde yayınlanmıştır. Üniversite öğrencileri Erkin Caş adında bir duvar gazetesi ve Tunguç Adım adında el yazısı ile çoğaltılan bir dergi çıkarmışlardır.

1919-1924 yılları arasında Alma-Ata'da Kömek adlı Kazakça gazetede; Taşkent'te Ak Col gazetesinde, Şolpan ve Cas Kayrat dergilerinde genç Kırgız yazarlar Kasım Tınıstanov, Sıdık Karaçev, O. Lepesov, A. Tokombaev, K. Bayalinov, C. Tülögabılov, İ. Kudaybergenov ve M. Bayçerikov'un eserleri yayınlanmaya başlamıştır.

Kırgız Türkçesi ile yazılan ilk eser, 1911'de çıkan Moldo Kılıç Şamırkanuulu'nun Zilzala adlı şiir kitabıdır. 1924 yılında çıkmaya başlayan Erkin Too ve Leninçil Caş gazeteleri edebî eserlere geniş yer vermiştir.

Dönemin Önemli Şairleri ve Akınları

Toktogul Satılganov (1864-1933): Kırgız akınlarının en ünlü ve büyüğü olan Satılganov, Ketmentöbö ilinde doğmuştur. Kendi yaşadığı zor dönem ve ailesinden aldığı kültür onun sanatını etkilemiştir. İlk dönemlerinde "Alımkan", "Nasılkan" gibi aşk şiirleri; "Beş Kaman", "Arzımatka" gibi eleştirel şiirler; "Emne Kızık", "Güldöp al" gibi felsefi şiirler yazmıştır. Ekim İhtilali'nden sonra yeni dönemi öven şiirler de kaleme almıştır. Satılganov aynı zamanda aytışlara (atışmalara) katılan bir ozandır ve Naymanbay ile Arzımat gibi büyük akınları yenmeyi başarmıştır. Usta bir komuzcu ve bestecidir.

Togolok Moldo (1866-1942): Gerçek ismi Bayımbet Abdrahmanov'dur. Tanrı Dağı'ndaki Kurtka bölgesinde doğan Moldo, Kırgız halkının Çin ve Hokand Hanlığı baskısı altında olduğu zor yıllarda yaşamıştır. Din mektebinde eğitim almış, küçük yaşta babasını kaybetmiş ve bu acıyı şiirlerine yansıtmıştır. Sovyet ideolojisini öven eserler de vermiştir.

Kasım Tınıstanov: İslami ve Rus tarzı eğitim almıştır. 1919'da Taşkent'te Kazak-Kırgız Eğitim Enstitüsü'nde okurken şiir yazmaya başlamıştır. Erkin Too gazetesinin redaktörlüğünü yapmış, milliyetçi fikirleriyle öne çıkmış ve Kazak-Kırgız toplumlarında sınıf çatışması olmadığını belirterek anti-sosyalist temaları işlemiştir.

Sovyetler Birliği'nin İlk Yılları (1920-1930'lar)

Bu dönemde Kırgız edebiyatı, Sovyet rejimine uygun bir yapı kazanır. Aalı Tokombayev, Coomart Bökönbayev ve Kubanıçbek Malikov dönemin önde gelenleridir. Halkların kardeşliği, Ekim İhtilali sonrası gelişmeler, toplum yararı için fedakârlık, feodal ve burjuva geleneklerinden kurtuluş başlıca temalardır.

Coomart Bökönbayev: Akın ve oyun yazarıdır. "Cer alan kedeylerge" (Yer alan fakirlere, 1927) ilk şiiridir. Emgek Tölü, Altın Kız, Coomarttın Irları gibi kitapları vardır. II. Dünya Savaşı'na dair "Koş Ala-Too uulun ketti maydanga" (Hoşça kal Ala-Dağ, oğlun gitti cepheye), "Acal menen Ar-Namıs" gibi şiirler yazmıştır.

II. Dünya Savaşı ve Sonrası

Savaş yıllarında vatan savunması ve kahramanlık temaları işlenir. Süyünbay Eraliyev, E. Uzakbayev, Sooronbay Cusuyev ve Alıkul Osmonov bu dönemin önemli isimleridir.

• Süyünbay Eraliyev (1921-?): Savaşa katılmış ve yaralanmıştır. Dostoruma Kat (Dostlarıma Mektup) adlı kitabı yayınlanmıştır. Şiirlerinde sade ama derin anlamlı bir dil kullanmıştır. Ak Möör ile Bolot'un buluşma sahnesini anlatan epik şiiri dikkat çekicidir.

  
  

• Sooronbay Cusuyev (1925-?): Toktogul Ödülü sahibi şairdir. İlk şiir denemelerini Emnelikten Süyömün (Neden Seviyorum) kitabında yayınlamıştır. Moskova'da edebiyat eğitimi almıştır.

  
  

• Alıkul Osmonov (1915-?): Yetimhanede büyümüştür. Çabuul edebî dergisinde çalışmış, Rusya'yı ve Rus insanını anlatan şiirleriyle dikkat çekmiştir.

  
  

Modern Nesrin Öncüleri ve Gelişimi

Sıdık Karaçev (1901-1937): Dram ve nesir türünde eser veren ilk Kırgız sanatçılarındandır. "Üylönüüdön kaçtı" (Evlilikten kaçtı), "Süygönünö koşula albadı" (Sevdiğine ulaşamadı) gibi öyküleri ve Erksiz Kündördö gibi hikâyeleri realist nesrin ilk ürünleridir.

Cengiz Aytmatov (1928-2008): Kırgız edebiyatının en büyük ismi ve dünyanın en büyük romancılarından biridir. "Cemile" hikâyesiyle ünlenmiştir. Yüzyüze, Selvi Boylum, İlk Öğretmen, Deve Gözü, Toprak Ana, Gülsarı, Beyaz Gemi, Gün Olur Asra Bedel, Dişi Kurdun Rüyaları gibi şaheser niteliğinde eserleri vardır.

Tölögön Kasımbekov: Tarihî romanları ile dikkat çeken bir yazardır. Sıngan Kılıç (Kırılan Kılıç) adlı tarihî romanı büyük ilgi görmüştür. Bu eserinde 1842-1876 yılları arasında Hokand Hanlığı döneminde Kırgızların hayatını anlatmıştır. İlk öyküsü "Cılkıçının uulu" (Çobanın oğlu) 1952'de yayınlanmıştır.