Divan Şiirinin Başlıca Nazım Şekilleri ve Türleri
Musammat
Üç, dört, beş, altı, yedi, sekiz, dokuz, on ……… mısralı bendlerden oluşan nazım şekilleridir. Her bend bir bütündür. Musammatlar müzdevic veya mütekerrir olur. Müzdeviç musammatların bedlerinde, sondan birer veya ikişer mısra aynı kâfiyede olur. Mütekerrir musammatlarda, bendlerin sondan birer veya ikişer mısraı tekrarlanır. Musammatların Türk edebiyâtında en çok kullanılan şekilleri aşağıdadır:
Dörtlüler (Murabba) (Gazellerin her beytinin önüne ikişer mısra eklemeye terbî’ denir)
Beşliler (Muhammes)
Altılılar (Müseddes)
Yedililer (Müsebba’)
Sekizliler (Müsemmen)
Dokuzlular (Mütes’a)
Onlular (Mu’aşşer)
Terkîb-i Bendler: Aynı vezinde 5-l0 beyitlik bendlerden kuruludur. Son beyite vâsıta, öndeki bir grup bende hâne denir. Hânelerin bütün mısraları kâfiyeli olabilir (müselsel), ya da gazel gibi kâfiyelenebilir. Vâsıta beyitlerinin kâfiyeleri, kendi içlerindedir.
Tercî’-i Bendler: Bir terkîb-i bendin vâsıta beyti tekse ve her hâne sonunda tekrarlanıyorsa, buna tercî-i bend denir.
Terkîb-i Bend ve Tercî-i Bendlerin bend sayıları da 5-l0 arasında değişir. 7 rakamı tercîh edilir.
Tahmîs: Bir şâirin bir gazelini alıp da her beyit önüne aynı vezin ve kâfiyede üçer mısra eklenerek yapılır.
Taştîr: Bir şâirin bir gazelinin her beytini meydana getiren mısraların aralarına üçer mısra ilâvesiyle yapılır.
Saydığımız şekiller dışında şu iki şekil, özellik arz eder:
Şarkı: murabba’dan geliştirilmiştir. abab, cccb, dddb, ……………….
aaaa , bbba, ccca, ……………….
Yahut/ a-nakarat-a-nakarat , bbb-nakarat, ccc-nakarat …….. olur.
Tardiyye: Muhammes’in özel bir şeklidir. bbbba, cccca, dddda, …………………..
Müstezat
Her mısraının altına, bir kısa mısra ilâve edilmiş gazel gibidirler. Zaten adı, ziyâdelenmiş (arttırılmış) anlamına gelir. Kısa mısrâlara ziyâde denir.
Müstezâdın özel vezni “Mef’ûlü mefâ’ilü mefâ’îlü fe’ûlün” + Mef’ûlü fe’ûlün” dür.
Rubai
Dîvân edebiyâtına, İran edebiyâtından geçmiştir. Dört mısra’dan ibâret bir nazım şeklidir. Felsefî ve sofîyâne muhtevâlı şiirlerdir.
24 özel vezinle yazılır.
Kâfiye düzeni:aa, xa’dır.
Rübâ’îlerde, mahlas kullanılmaz.
Tuyuğ
XVI yüzyıla kadar daha çok Âzerî ve Çağatay edebiyatlarında rastlanırdı. Halk edebiyâtımızdaki mâninin dîvân edebiyâtındaki karşılığıdır. Genel olarak
Fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yazılır ve cinaslı kâfiyelere çok yer verilir.
Kıta
Kıt’a, 2, 4 veya daha çok beyitten kurulmuş matla’sız gazeldir. Bir fikri, bir nükteyi yahut bir yergiyi konu olarak alır. Bazen ilk beytin kâfiyeli olduğu da görülür. Kıt’alarda, genellikle konu bütünlüğü görülür. 30-40 beyitlik kıt’alara, “kıt’a-i kebîre” denir.
Târîh
Savaş, barış, tahta çıkma (cülûs), cülûs yıldönümü, evlenme, sakal bırakma, ölüm vb. gibi olayları veya saray, yalı, çeşme, hastane, medrese, kışla vb. yaptırma veya tamir ettirme gibi önemli olayları ebced hesâbı denilen usulle tespit eden bir nazım türüdür.
Muamma
Bir insan isminin, îmâ yoluyla buldurulması üzerine kurulmuş şiirlerdir.
Lûgaz
Manzum bilmece. Herhangi bir nesne veya hayvan adının bilmece olarak manzum biçimde sorulmasıdır.
Müfred
Bir dîvânın sonundaki tek tek beyitlere ve mısra’lara denir.