Uygurlar ve Manici Edebiyat

Göktürk Devleti’ne bağlı olarak yaşayan Uygurlar 745 yılında Göktürk Devleti’ne son verdiler. Uygur adını alan bu devlet, 840 yılında Kırgızlar tarafından Orhun bölgesinden atılarak Tarım ve Hoço bölgelerine göçtüler. Buraya göçen Uygurlar, önce Mani dinini, daha sonra da Budizm’i kabul ettiler. Tarım bölgesindeki Uygurların bu iki din etkisinde kalarak meydana getirdikleri edebiyat, genellikle dinî, ahlâkî nitelikliydi ve daha çok Çince, Sanskritçe, Toharca, Tibetçe ve Soğdcadan yapılan çevirilere dayanıyordu.

Belirli bir uygarlık düzeyine erişen, kâğıt üzerine basım tekniğini de öğrenen Uygurlar, Göktürk alfabesini bırakıp Soğdak yazısından geliştirilmiş Uygur yazısını kullandılar. Günümüzde Uygur yazısıyla yazılmış pek çok metin elimize geçmiştir. Manici Uygurlardan kalma bu el yazıları, yüzyıllarca toprak altında kaldıkları için büyük ölçüde tahribata uğramıştır. Bunlardan bir kısmı manzum parçalardır. Eldeki bu şiirler hece vezniyle yazılmış olmakla birlikte, dizelerin hece sayıları eşit değildir. Bu dönemde dinî şiirler yanı sıra lirik ya da pastoral şiirler de yazılmıştır.

Reşid Rahmeti Arat tarafından dilimize çevrilen bu dönem şiirleri 1965 yılında “Eski Türk şiiri” adıyla yayımlanmıştır. Ayrıca, söz konusu şiirlerin bazıları Talât Tekin, Osman Fikri Sertkaya (Türk Dili Dergisi, Türk Şiiri Özel Sayısı I, [Eski Türk Şiiri], Sayı 409, Ocak 1986) ve Şinasi Tekin (Türk Dünyası El Kitabı: İslâmiyet Öncesi Türk Edebiyatı, Ankara 1998) tarafından günümüz Türkçesine çevrilerek yayımlanmıştır.

“TAN TANRISI” İLÂHÎSİ

Turfan kazılarında elde edilen yazmalar arasında bulunan bu ilâhî, 16×9,4 cm büyüklüğünde çift varak üzerine (varakların birinde Soğdca Mani metinleri yazılıdır.) Uygur harfleriyle yazılmıştır. Manzum Manici dua ve ilâhîleri önce A. von Le Coq “Manihaica” II (1919) ve III (1922), daha sonra W. Bang “Manichaische Hymen” (1925) ve W. Bang-Gabain “Türkische Turfan Texte III” (1930) tarafından işlenerek yayımlanmış, bunlar daha sonra Reşid Rahmeti Arat tarafından bir araya getirilmiştir.

tang tengri kelti

tang tengri özi kelti

tang tengri kelti

tang tengri özi ketli

Tan Tanrı geldi,

Tan Tanrı kendisi geldi;

Tan Tanrı geldi,

Tan Tanrı kendisi geldi.

turunglar kamag begler kadaşlar

tang tengrig ögelim

Kalkınız, bütün beyler, kardeşler,

Tan Tanrı’yı övelim!

körügme küm tengri

siz bizni küzeding

körünügme ay tengri

siz bizni kurtgarıng

Gören Güneş Tanrı

siz bizi koruyun!

Görünen Ay Tanrı,

siz bizi kurtarın!

tang tengri

yıdlıg yıparlıg

yaruklug yafluklug

tang tengri (5)

tang tengri (5)

Tan Tanrı,

güzel kokulu, misk kokulu,

parıltılı, ışıltılı

Tan Tanrı (5 kez)!

Tan Tanrı (5 kez)!

tang tengri

yıdlıg yıparlıg

yaruklug yafluklug

tang tengri

tang tengri

Tan Tanrı,

güzel kokulu, misk kokulu,

parıltılı, ışıltılı

Tan Tanrı!

Tan Tanrı!