İslamiyet Öncesi Türk Şiirinin Özellikleri

GENEL ÖZELLİKLERİ

•    Şiirler, Türklerin İslamiyet’i kabulünden önceki yaşantısından önemli izler taşır.

•    Şiirler, ‘‘şölen, sığır, yuğ’’ adı verilen dinsel törenlerde “baksı, kam, ozan, şaman” diye adlandırılan şairler tarafın­dan ‘‘kopuz’’ adı verilen bir çalgı eşliğinde söylenmiştir.

•    Şiirlerde dörtlük nazım birimi, hece ölçüsü, genellikle yarım uyak kullanılmıştır.

•    Şiirlerin kafiye düzeni düz kafiye şeklindedir.

•    Şiirlerde yabancı etkilerden uzak, arı bir dil kullanılmıştır.

•    Şiirlerde aşk, kahramanlık, savaş, doğa, ölüm gibi temalar işlenmiştir.

•    Koşuk, sagu, sav, destan bu dönemin ürünleridir.

Dikkat: Sözlü gelenekte oluşturulup yayılan bu ürünlerin yazılı ilk örnekleri Kaşgarlı Mahmut’un Divânu Lugati’t-Türk adlı eserinde yer almaktadır.

SÖZLÜ DÖNEM

KOŞUK

•    Edebiyatımızın en eski nazım biçimidir.

•    İslamiyet öncesinde av törenlerinde (sığır), kurban törenlerinde (şölen) ve kazanılan savaşlar sonrasında düzenlenen eğlencelerde söylenen şiirlere verilen isimdir.

•    Koşuklarda genellikle aşk, doğa ve yiğitlik temaları işlenmiştir.

•    Genellikle kopuz eşliğinde söylenmiştir.

•    Benzetme, kişileştirme, abartma gibi sanatlar kullanılmıştır.

•    Nazım birimi dörtlüktür ve dörtlük sayısı üç ile beş arasındadır.

•    Hece ölçüsünün genellikle 7’li, 8’li kalıpları kullanılmıştır.

•    Genellikle yarım kafiye kullanılan koşukların uyak düzeni aaab cccb … şeklindedir.

Dikkat: Koşuklar halk edebiyatında koşmaya divan edebiyatında gazele benzer.

SAGU

•    İslamiyet öncesinde “yuğ” adı verilen ölüm törenlerinde kopuz eşliğinde söylenen şiirlerdir

•    Bu şiirlerde ölen kişinin kahramanlıkları, iyilikleri, onun ölümünden duyulan üzüntü dile getirilmiştir.

•    Hece ölçüsünün genellikle 7’li, 8‘li kalıpları kullanılmıştır. Kafiye şeması aaab cccb … şeklindedir.

•    Nazım birimi dörtlüktür ve dörtlük sayısı üç ile beş arasındadır.

•    Divânu Lügati’t-Türk’ te yer alan Alp Er Tunga Sagusu bu türün en önemli örneğidir.

Dikkat: Sagunun halk şiirindeki karşılığı ağıt, divan şiirindeki karşılığı mersiyedir.

DESTAN

•    İslamiyet öncesinde Türkleri derinden etkileyen, yiğitlik, savaş, göç gibi konuları işleyen sözlü ürünlerdir.

•    Destan bir süreç içerisinde varlık kazanır. Bu süreç üç aşamadan oluşur.

•    Bilinen yazılı Türk destanları daha çok İran, Çin, Arap, Moğol, Bizans ve Batı kaynaklarından derlenmiş; oluşumların-dan çok sonra yazıya geçirilmiştir.

•    Kök Türk Dönemi: Bozkurt Destanı

•    Uygur Dönemi: Türeyiş Destanı

•    Hun Dönemi: Oğuz Kağan Destanı

•    Altay-Yakut Dönemi: Yaratılış Destanı

•    Saka Dönemi: Alp Er Tunga Destanı

Hatırlatma: İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı’nın Sözlü Dönemi’ne ait bir diğer ürün de bugünkü atasözü yerine kullanılan savlardır. Savlar biçim olarak bir nesir cümlesi veya bir şiir dizesi gibi olabilir.

YAZILI DÖNEM

a.  Göktürk Dönemi

•    Dönemin en önemli eseri Türk edebiyatının ilk yazılı eseri olan Göktürk Yazıtları’ dır. Eser Orhun Abideleri olarak da bilinir.

•    Eser Türk adının geçtiği ilk eserdir.

•    Yazıtlar ilk Türk alfabesi Göktürk alfabesiyle yazılmıştır.

•    Türk edebiyatının söylev niteliği taşıyan ilk eseridir.

•    Abideler günümüzde Moğolistan sınırları içinde yer almaktadır

•    8. yüzyılda dikilen Orhun Kitabeleri Tonyukuk Yazıtı, Kül Tigin Yazıtı, Bilge Kağan Yazıtı olmak üzere üç dikili taş­tan oluşur.

•    Yazıtlarda Türklerin Çin’e nasıl tutsak olduklarından, bu tutsaklıktan nasıl kurtulduklarından, Kül Tigin’in kahramanlık-larından, Türklerin ne kadar büyük bir devlet olduğundan bahsedilmektedir.

•    Yazıtları taş üzerine kazıyarak yazan kişi Yolluğ Tigin’dir.

•    Kitabeler, ilk kez Danimarkalı dil bilimci V. Thomsen tarafından okunmuş; V. Radloff tarafından da ilk kez yayımlanıp dünyaya tanıtılmıştır.

b. Uygur Dönemi

•    Bu dönem eserleri dinî içeriklidir. Eserlerde Maniheizm ve Budizm’in öğretileri anlatılmıştır.

•    Eserlerde genellikle Uygur alfabesi kullanılmıştır.

•    Bu döneme ait önemli eserler Altun Yaruk, Sekiz Yükmek, Kalyanamkara ve Papamkara, Irk Bitig adlı eserlerdir.

•    Bilinen ilk Türk şairi Uygur Dönemi şairi Aprınçur Tigin’dir.

İslamiyet Öncesi Türk Şiirinin Özellikleri