Fiilimsiler (Eylemsiler)
Eylemden türedikleri hâlde ad, sıfat, belirteç görevlerinde kullanılan ve yan önerme kuran çifte görevli sözcüklere eylemsi denir. Aşağıdaki paragrafta italik harflerle dizilen sözcükler birer eylemsidir.
Atatürk, yüreği yufka bir adam manzarasıyla görünmek istemezdi. Buna rağmen çok defa bir arkadaşının ölümüne saatlerce hüngür hüngür ağladığını, bir kurban kesme merasiminde boğazlanan koyunun deprenişlerini görmemek için başını çevirdiğini ve harp meydanlarında düşman cesetlerine gözleri sulanarak baktığını yakından görenler arasındayım. (Yakup Kadri Karaosmanoğlu)
Eylemsilerin çok bol ve çeşitli olması, cümlelere geniş bir anlatım değeri ve kolaylığı kazandırmıştır. Her eylemsi, kurduğu önerme ile birlikte, çeşitli yönlerden, temel önermenin tümleyicisi olur; böylelikle de birkaç duyguyu, birkaç isteği, birkaç düşünceyi bir cümle içinde anlatma kolaylığı sağlar. Bütün eylemsiler, türedikleri tabanlara göre olumlu, olumsuz durumlarda bulunur; geçişli, geçişsiz; etken, edilgen, dönüşlü, işteş olur; yani eylemler gibi her çatıya girer. Şimdi eylemsileri ayrıntılı olarak örneklerle inceleyelim:
Yukarıdaki tepeye tırmanmaya başladı. (Ahmet Hikmet Müftüoğlu)
Haksızlık eden başları bir gün koparırlar. (Tevfik Fikret)
Ayak sesi işittikçe yüreğim titriyordu. (Çalıkuşu, Reşat Nuri Güntekin)
Yukarıdaki örneklerin her birinde eylem soyundan ikişer sözcük var. İtalik harflerle dizilen bu sözcüklerden cümle sonundakiler eylemdir.
• “Tırmanmak”, bir devinim adıdır; addır. Eylem anlamlıdır. “Tepeye” tümlecini alarak önerme kurmuştur. Bu bakımdan eylem gibidir.
• “Haksızlık eden” bileşiği, “baş” adını niteliyor; sıfattır. Eylem anlamlıdır; öznesi “baş”tır. Önerme kurduğu için eylem gibidir.
• “İşittikçe” sözcüğü, belirteç gibi görev yapıyor. Eylem anlamlıdır, önerme kurmuştur; öznesi, nesnesi vardır:
İşittikçe Kim? Ben: özne
İşittikçe Neyi? Ayak sesini: nesne
Görülüyor ki eylem anlamlı sözcükler iki türlüdür: Eylem ve eylemsi. Eylem ve eylemsilerin görevleri birbirinden farklıdır:
• Eylemler, kip ve kişi ekleriyle çekimlenir. Eylemsilerde eylem çekimi yoktur. Eylemsiler, ad çekim eklerini alarak ad gibi çekimlenir.
• Eylemler, cümle ya da temel önerme kurar. Eylemsilerle ancak yan önermeler kurulur.
Görevleri ve anlamları bakımından eylemsiler üçe ayrılır: